توانمندسازی کشور از طریق تأمل

عباس پورخصالیان – شعار اتحادیۀ بین‌المللی مخابرات (ITU) برای امسال (2023 میلادی و 1402 خورشیدی) بر «توانمندسازی کشورهای کمتر توسعه یافته از طریق فناوری اطلاعات و ارتباطات» تأکید دارد. واقعاً معنی این شعار چیست؟ و جزو مخاطبان آن، کشور ایران هم هست؟

اگر بگوییم که «شعار امسال ITU، حاوی توصیه‌ای است به کشورهای “کمتر توسعه یافته”، پس مخاطبان آن کشورهای کمتر توسعه یافته هستند»، گزاره‌ای بدون شک درست است. اما با توجه به این که مخاطبان تاکنونی شعارهای   ITUهمۀ اعضای آن بوده اند، پس می‌توان نتیجه گرفت که روی سخن شعار امسالِ ITU نیز چه بسا همۀ اعضای اتحادیه بین‌المللی مخابرات است!

اگر چنین باشد [که قریب به یقین چنین است!]، پرسش این است که وظیفۀ ج.ا به عنوان یکی از اعضای ITU و کشوری در حال توسعه(!) در قبال شعار «توانمندسازی کشورهای کمتر توسعه یافته از طریق فناوری اطلاعات و ارتباطات» چیست؟

• همکاری جهانی برای عبور از کمتر توسعه یافتگی به در حال توسعه یافتگی

براساس هماهنگی‌های صورت گرفته در سطح بین المللی، سازمان ملل متحد به علاوۀ آژانس‌های تخصصی آن: ITU و یونسکو موظف شده‌اند از سال جاری (2023) تا سال 2030 م برنامۀ هماهنگ شده‌ای را برای اتصال شهروندان 48 کشور کمتر توسعه یافته به اینترنت به اجرا در آورند.

با توجه به این که در ITU، حدود 98 کشور در حال توسعه (که ج.ا یکی از آنهاست)، پنج یا شش کشور برآینده (emerging countries) {کشورهای موسوم به BRICS که اقتصادهایی در حال رشد سریع هستند و به آستانۀ توسعه یافتگی رسیده اند} و 14 کشور در حال گذار (transitional countries) {کشورهایی که در حال عبور از وضعیت کمتر توسعه یافتگی به وضعیت “در حال توسعه بودن” هستند} ، به علاوۀ 29 کشور فوق توسعه یافتۀ عضویت دارند، در صورت تحقق هم افزایی در میان همۀ اعضای دولتی عضو  ITU، اتحادیۀ بین المللی مخابرات می‌تواند کمک کند تا مابقی اعضای دولتی خود، یعنی حدود 48 کشور کمتر توسعه یافته را از طریق توسعۀ فناوری‌های اطلاعات و ارتباطات، توانمند سازد.

هدف ایشان این است که تا سال 2030 بیش از سه میلیارد شهروند کشورهای کمتر توسعه یافته بتوانند به جامعۀ جهانی اطلاعات/ اینترنت بپیوندند.

 البته ITU علاوه بر یکصدو نود و چند عضو دولتی (state-member) بیش از 900 عضو بخشی (sector-member) نیز دارد! برای مثال: وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات در ج.ا یکی از اعضای دولتی ITU و شرکت مخابرات ایران نیز یکی از 900 عضو بخشی آن است.

لذا به نظر می‌رسد که تا سال 2030 با هماهنگی و هم افزایی سازمان ملل و آژانس‌های تخصصی‌اَش، تعدادی از 48 کشوری که اکنون کمتر توسعه یافته به حساب می‌آیند به کشورهای در حال توسعه تبدیل شوند و تعداد اعضای دولتیِ “توسعه یافتۀ” ITU را از 98 کشور در حال حاضر؛ به بیش از 140 کشور برسانند.

• برنامه‌های جهانی کمک به کمتر توسعه یافته‌ها

1- دستور کار اتحادیۀ بین المللی مخابرات با عنوانِ Connect 2030 یک طرح جهانی است که برای ترویج توسعه و استقرار فناوری اطلاعات و ارتباطات (ICTs) در کشورهای نیازمند تدوین شده؛ و برنامه‌ای است برای دستیابی به اهداف توسعۀ پایدار سازمان ملل متحد (SDGs) تا سال 2030. این دستور کار شامل مجموعه‌ای از مقاصد کوتاه مدت و اهداف بلندمدت شاملِ توسعۀ زیرساخت‌های ICT، بزرگراه اطلاعات، اتصال‌پذیری، کسب مهارت‌های دیجیتالی، گسترش دسترسی پهنای باند، ترویج یکپارچگی دیجیتالی، تقویت نوآوری، تضمین امنیت سایبری، حفاظت از داده‌ها و استفادۀ بهینه از ICT برای توسعۀ اجتماعی و اقتصادی است. هدف نهایی از این کمک‌ها، پر کردن شکاف دیجیتالی و حصول اطمینان از دسترسی همه به مزایای ICT است.

2- سند ۲۰۳۰ یونسکو، که در اغلب کشورهای جهان [منهای ج.ا] به عنوان “راهبردهای جهانی برای آموزش برای همه در قرن بیست و یکم” پذیرفته شده، مجموعه‌ای از اصول و الزامات است که توسط سازمان ملل متحد و سازمان علمی/فرهنگی یونسکو در سال ۲۰۱۵ تهیه شده است. هدف اصلی این سند، رشد یادگیری در سطوح مختلف جامعه، ایجاد فرصت‌های آموزشی برای همۀ افراد، ترویج آموزش با کیفیت و ارتباط آموزش و یادگیری با توسعۀ پایدار است. بسیاری از کشورهای عضو یونسکو بر اساس موازین شرعی و اخلاقی و فرهنگی خاص خود، سند ۲۰۳۰ خود را [ بر اساس سند 2030 یونسکو که تنها نقش یک سند راهنما را ایفا می‌کند] تدوین کرده‌اند. [منهای ج.ا]

در حالی که هیچ‌یک از سرفصل‌های 17گانه سند 2030 به وضوح مربوط به فاوا نیست، اما در متن مربوط به هر سرفصل، مواردی مرتبط با فاوا آمده است:

• در بند 1.4: تأمین دسترسی زنان و مردان به ویژه مستمندان و اقشار آسیب‌پذیر به فناوری‌های نوظهور مناسب،
• در بند 4.3: تعیین هزینه‌های دسترسی برای همه زنان و مردان به قیمتی استطاعت‌پذیر
• بند 4.4: افزایش شمار جوانان و سالمندان دارای مهارت در استفاده از فناوری و ایجاد شغل و زمینه‌های کارآفرینی
• بند 4.ب: برنامه‌ریزی ملی برای توسعه فاوا،
• بند 5.ب: ارتقاء استفاده از فناوری‌های توانمندساز، به ویژه فاوا،
• بند 9.1: ایجاد زیرساخت‌های باکیفیت، اعتماد‌پذیر، ماندگار و تاب‌آور (resilient) ب علاوۀ زیرساخت‌های فرامرزی (transborder) با رعایت برقراری عدالت و برابری برای همگان،
• بند 9.5: پایش و ارتقاء پژوهش‌های علمی‌با به‌روزرسانی توانایی‌های فنی و افزایش شمار پژوهشگران در بخش خصوصی در هر یک میلیون نفر از جمعیت،
• بند 9.ث: افزایش قابل ملاحظۀ دسترسی به فاوا و در نهایت تا سال 2020 کوشش برای فراهم‌سازی خدمات عام (USO) [به منظور تحقق عدالت ارتباطی] در مورد اینترنت،
• بند 16.10: تضمین آزادی بیان مطابق با قوانین ملی و توافق‌نامه‌های بین‌المللی،
• بند 17.6: همکاری متقابل برای دسترسی به علم، فناوری و نوآوری به علاوه تسهیم دانش،
• بند 17.7: ترویج توسعه، انتقال و جذب فناوری‌ها،
• بند 17.8: ارتقاء استفاده از فناوری‌های توانمندساز به ویژه فاوا،
• بند 17.16: افزایش مشارکت جهانی جهت توسعه پایدار به کمک مشارکت چندسهم‌دارانه (multi-stakeholder)،
• بند 17.17: استفاده از مدل‌های مشارکتی خصوصی-عمومی‌و جامعه مدنی در توسعه کشور و کوشش جمعی برای تحقق اهداف SDGs.

3- سند 2030 سازمان ملل متحد با نام “سند رویکردهای جهانی برای توسعه پایدار” در سال ۲۰۱۵ توسط دولت‌های جهان در قالب همایش توسعۀ پایدار سازمان ملل متحد، تصویب شد. این سند ۱۷ هدف کلان را در زمینه‌های مختلفی مانند مبارزه با فقر، حفاظت از محیط زیست، کاهش تفاوت‌های اجتماعی و… تعریف کرده است. این سند به عنوان یک راهبرد جهانی برای توسعه پایدار در دهۀ جدید جهان شناخته شده و در سراسر جهان برای تحقق این اهداف به کار گرفته می‌شود.

• پیشینۀ سند‌های 2030

در سال‌های منتهی به سال دوهزار میلادی، یکصدونودوسه کشور عضو سازمان ملل، منجمله نمایندگان دولت هشتم به علاوه چند سازمان غیر حکومتی ایران، در تدوین هشت هدف توسعه هزاره ( Millennium Development Goals :MDGs) به‌جد کوشیدند و در سپتامبر 2000، سند 2015 را تصویب کردند و متعهد شدند که تا سال 2015 در کوششی هماهنگ به آن هشت هدف برسند. ولی همۀ کشور‌ها به آن هشت هدف نرسیدند پس نیاز بود تا آن را متحول سازند و مدت زمان اعتبار آن را از 2015 به 2020 و ئر نهایت به 2030 گسترش دهند.

اما پرسش اینجاست که وظیفۀ ج.ا در قبال «توانمندسازی کشورهای کمتر توسعه یافته از طریق فناوری اطلاعات و ارتباطات» چیست؟

پاسخ کوتاه من به این پرسش این است: تأمل!

اکنون اگرچه حدود یک ماه از هفدهم می‌2023 (بیست و هفتم اردیبهشت 1402) می‌گذرد، اما به چند لحاظ تأمل در برداشت و رفتار ایرانیانی که به نحوی در سازماندهی، اطلاع رسانی و برگذاری مراسم این روز دخیل بوده‌اند، ضروری است:

– اول، به این لحاظ که مراسم بزرگداشت این روز در ج.ا هر سال، توخالی‌تر از سال قبل برگذار می‌شود.

– دوم، به این لحاظ که هر سال نسبت به سال پیش، دقت کمتری در نام درست این روز از سوی متولیان برگذاری مراسم و از طرف گزارشگران رویدادهای مربوط اِعمال می‌شود.

– و سوم، به این لحاظ که کمتر کسی از ذینفعان و مخاطبان ایرانی این روز در معنای شعاری که مختص این روز با دقت از سوی کنفرانس سران اعضای ITU گزینش، تصویب و از طرف دبیر کل ITU ابلاغ می‌شود، دقت می‌کند و

– بالاخره، چهارم به این لحاظ که بشارت‌های تبلیغاتی این روز را احدی راستی آزمایی نمی‌کند؛ لذا چند روز بعد از برگذاری مراسم، همه سرسری از آن عبور و به روال مألوف، روز را شب می‌کنند.

نگرانی این است که جامعۀ اطلاعات ایران که با درایت دولت‌های هفتم و هشتم و سرمایه گذاری صدها واحد کسب و کاری در بخش خصوصی کشور به علاوۀ استقبال میلیون‌ها کاربر، بیست سال پیش پا گرفت و به رغم عدم اجرای برنامه‌های پنجم و ششم، با مقاومت دولت‌های یازدهم و دوازدهم و کوشش هزاران شرکت نوآفرین، بالاخره توسعه یافت، نکند تا سال 2030 چنان دچار زوال شود که در پایان اجرای سندهای 2030 مذکور در کشورهای دیگر و رفع استضعاف ارتباطی از 48 کشور کمتر توسعه یافته، جایگاه جامعۀ اطلاعات ایران، جایی در انتهای جداول جهانی رتبه‌بندی شاخص‌های توسعه فناوری اطلاعات و ارتباطات و اقتصاد دیجیتالی قرار گیرد!

به نظرم: توانمندسازی از طریق تأمل، مقدم بر توانمندسازی از طریق توسعه فناوری اطلاعات و ارتباطات و اقتصاد دیجیتالی است.

نویسنده