عباس پورخصالیان – آیا درگاه‌های ملی اینترنت که در شمار محدودی از کشورهای در حال توسعه و کمترتوسعه یافته ایجاد شده‌اند، قاعده‌ای غالب در بیشتر کشورها یا استثنایی مغلوب و شکست خورده در جهان سایبری هستند؟
این پرسش، هنگامی برایم مطرح شد که گزارش منتشر شده مورخ روز 19/07/1402 مرکز پژوهش‌های مجلس تحت عنوانِ «تحلیل وضعیت خدمات اینترنت ماهوارهای مدار پایین در ایران (مطالعه موردی استارلینک)» را مطالعه کردم و دیدم در صفحۀ 8 آن، ادعا شده است که: «معماری اتصال بیشتر کشورها به شبکۀ جهانی اینترنت به گونه ای شکل گرفت که همۀ ارتباطات بین‌المللی یک کشور از طریق درگاه ملی اینترنت [National Internet Gateway] (یا همان گیت وی زمینی) عبور می‌کرد و [لذا] کنترل این درگاه نیز بر عهدۀ دولت قرار گرفت».
شایان توجه است که گزارۀ مذکور [بیشتر کشورهای متصل به شبکۀ جهانی اینترنت دارای درگاه ملی اینترنت هستند] بدیهی فرض می‌شود؛ درنتیجه در متن پژوهش، مورد پرسش، مطالعه و تحقیق قرار نمی‌گیرد و لذا برای خوانندۀ گزارش معلوم نمی‌شود که:
- چه تعداد از کشورهای متصل به شبکۀ جهانی اینترنت واجد یا فاقد درگاه ملی اینترنت هستند؟
- چرا برخی از دولت‌ها برای تأسیس چنین درگاهی در قلمروی حاکمیت سایبری خود کاری نکرده‌اند؟
- و اگر کار دیگری غیر از ایجاد درگاه ملی اینترنت کرده‌اند، در واقع چه کرده‌اند؟ و به چه راه حل‌هایی بجای ایجاد درگاه ملی اینترنت، رو آورده‌اند؟
- اصلاً برای اِعمال حاکمیت سایبری بر بخش کشوری اینترنت چه گزینه‌های آلترناتیو و جایگزین بجای ایجاد درگاه ملی اینترنت، وجود دارند؟
- نویسندگان این پژوهش با استناد به چه مرجعی پی برده‌اند که در ساختار اینترنت بیشتر کشورها، درگاه ملی اینترنت اجرا شده است؟
اگر نویسندگان این پژوهش، شبیه پرسش‌های مزبور را برای خود مطرح کرده بودند، احتمالاً در پی پاسخ به آنها بر می‌آمدند و در می‌یافتند که بر خلاف ادعای بدیهی فرض شدۀ ایشان، اقل کشورهای متصل به شبکۀ جهانی اینترنت دارای درگاه ملی اینترنت هستند.
من در یادداشت حاضر سعی کرده‌ام، همۀ کشورهایی که وجود درگاه ملی اینترنت یا درگاه بین‌المللی اینترنت در آنها رسماً گزارش شده را در کنار کشورهایی که مظنون به داشتن درگاه ملی اینترنت یا درگاه بین‌المللی اینترنت هستند، گِرد آورم.
خلاصه و چکیدۀ این یادداشت از این قرار است:
- از منظر آماری: بیشتر کشورهای متصل به اینترنت فاقد درگاه ملی اینترنت هستند یعنی تنها کمتر از 10درصد از کشورها، درگاه ملی اینترنت دارند! توضیح این که
- در مجموع، 243 دامنۀ سطح بالای اینترنتی از سوی مرجع تخصیص شماره‌های اینترنتی [The Internet Assigned Numbers Authority (IANA)] واگذار شده است؛
- از آن میان، تعداد 195 دامنه بعنوان «دامنۀ کد کشوری» [country code domain names (ccTLDs)] به کشورهای مستقل تخصیص یافته و 48 دامنه نیز به اینترنت مناطقی غیر مستقل (برای مثال به اینترنت جزایری وابسته به یک کشور مستقل) واگذار شده‌اند؛
- در حالی که از میان آن 195 کشور مستقل و 48 منطقۀ غیرمستقلِ متصل به اینترنت جهانی، کمتر از بیست کشور، شاملِ ایران، چین، روسیه، کرۀ شمالی، کامبوج، کوبا، ویتنام، عربستان سعودی، بلاروس، قزاقستان، ازبکستان، ترکمنستان، تاجیکستان، آذربایجان، میانمار و یمن، دارای درگاه ملی اینترنت یا درگاه بین‌المللی اینترنت هستند؛
- و بقیۀ کشورها، راه حل‌های فنی دیگری را بجای درگاه ملی اینترنت یا درگاه بین‌المللی اینترنت اتخاذ کرده‌اند (که در ادامه به آنها اشاره می‌شود).
- از منظر عقلانی، رویکرد درگاه ملی اینترنت، اصلاً رهیافتی شکست خورده، ارزیابی می‌شود! زیرا که راه حلی مشکل آفرین، چالش انگیز، خطرناک و ضد اصول ایمنی و امنیت ارتباطی است! چراکه در درگاه ملی اینترنت یا درگاه بین‌المللی اینترنت، کلیۀ ترافیک ملی و بین‌المللی رسانۀ استرتژیک مهمی مثل اینترنت، در یک گلوگاه آسیب پذیر و یک نقطۀ جغرافیایی محدود، متمرکز می‌شود.
- از منظر حقوق شبکه‌وندی (Netizen Rights): درگاه ملی اینترنت یا درگاه بین‌المللی اینترنت مبتنی بر وجود یک گلوگاه کنترلی برای همۀ ارتباطات سایبری کاربران، مشکلات حقوقی حریم خصوصی را موجب می‌شود.
- و از منظر امکانات و راه حل‌های فنی نیز: درگاه ملی اینترنت یا درگاه بین‌المللی اینترنت تا هنگامی‌که از سوی مراجع سیاسی/امنیتی، به صورت فیزیکی قطع نشده باشد، به راحتی و همواره انکارپذیر و قابل دور زدن است.
در زیر همۀ کشورهایی را که وجود درگاه ملی اینترنت یا درگاه بین‌المللی اینترنت در آنها رسماً گزارش شده، در کنار معدود کشورهایی که مظنون به داشتن درگاه ملی اینترنت یا درگاه بین‌المللی اینترنت هستند، در قالب مقایسۀ تفاوت و شباهت دو به دوِ این نوع کشورها، ملاحظه می‌کنید:
- تفاوت و شباهتِ دروازه‌های ملی اینترنت ایران و روسیه؟
- تفاوت‌ها:
- درگاه ملی اینترنت در «شبکۀ ملی اطلاعات» ایران توسعه نایافته، کُند و ناایمن است.
- درگاه ملی اینترنت ایران، مدیریت قانونی شفاف، مبرهن و معینی ندارد در حالی که درگاه ملی اینترنت روسیه توسط تشکیلات واحدی به نام Roskomnadzor که مرجع رسمی تنظیم مقررات ارتباطات و مخابرات روسیه است، مدیریت می‌شود. (رجوع شود به com/2019-02-28-russia-putin-internet-kill-switch-cybersecurity.html).
- کاربران در ایران از چند نوع اینترنت طبقاتیِ تبعیض آمیز برخوردارند، در حالی که خرید و فروش فیلترشکن نه تنها بازار سیاه ندارد بلکه علنی و پررونق است.
- تسلط ایران بر ارتباطات فردی گرچه مدام افزایش می‌یابد، اما هنوز ناکارامد است.
- دسترسی کاربران خارج از محدودۀ شبکۀ ملی اطلاعات به وبگاههای ایرانی، محدود است.
- اینترنت ایران به دلیل پالایش و ممیزی شدید، گسترده و عمیقِ محتواهای ارتباطات اینترنتی، مسدودسازی هزاران وب‌گاه، تعطیلی و خاموشی مکرر اینترنت به صورت کامل یا ناقص، مشهور است، در صورتی که روسیه ابتکار بزرگی را برای ایجاد یک اینترنت داخلی روسی، ظاهراً برای دفاع در برابر تهدیدات امنیت سایبری، آغاز کرده است، هرچند که احتمالاً تمایل کرملین برای کنترل جریان اطلاعات در داخل مرزهایش رو به گسترش و افزایش است.
- روسیه و ایران از نظر قابلیت‌های دفاع سایبری دارای رتبه‌های متفاوتی هستند، به طوری که ایران کمترین امتیاز را از نظر قابلیت‌های دفاع سایبری دارد و روسیه در میان کشورهای مورد بررسی، رتبۀ خوبی دارد.
2- شباهت‌ها:
- ایران و روسیه هر دو به ممیزی محتوای اینترنتی معروف هستند و به نقض آزادی اینترنت متهم شده‌اند.
- هم ایران و هم روسیه سیستم‌های اینترنتی ملی را پیش نهاده یا پیاده‌سازی کرده‌اند که به آنها اجازه می‌دهد جریان اطلاعات را در داخل مرزهای خود کنترل کنند.
- ایران و روسیه هر دو در زمینه امنیت سایبری همکاری کرده‌اند و به نظر می‌رسد که ایران به دنبال رفع نقص‌های دفاع سایبری خود به کمک فناوری و آموزش روسی است.
- تفاوت‌ها و شباهت‌ها بین دروازه‌های ملی اینترنت چین و کامبوج؟
- تفاوت‌ها:
- چین یکی از پیچیده‌ترین و گسترده‌ترین سیستم‌های سانسور اینترنتی در جهان را دارد که به سپرواره (دیوار آتش یا فایروال) بزرگ چین معروف است. این سپرواره، دسترسی به بسیاری از وبگاههای خارجی و پلتفرم‌های رسانه‌های اجتماعی را مسدود می‌کند.
- کامبوج اخیراً یک درگاه ملی اینترنت به سبک چین را پیاده کرده است که به حکومت اجازه می‌دهد ترافیک برخط میلیون‌ها کاربر توسط دولت کنترل و نظارت شود.
- درگاه ملی اینترنت کامبوج برای همه ارایه‌کنندگان خدمات، اجباری است و به تنظیم‌کننده‌های ایالتی ابزاری برای «جلوگیری و قطع اتصالات شبکه ای که بر درآمد ملی، امنیت، نظم اجتماعی، اخلاق، فرهنگ، سنت‌ها و آداب و رسوم تاثیر می‌گذارد» می‌دهد.
- چین جمعیت بسیار بیشتر و اقتصاد توسعه یافته‌تری نسبت به کامبوج دارد که ممکن است بر مقیاس و دامنه دروازه‌های ملی اینترنتی مربوطه آنها تأثیر بگذارد.
- شباهت‌ها:
- هم چین و هم کامبوج دروازه‌های اینترنتی بخصوصی را به کار گرفته‌اند که به دولت‌هایشان امکان کنترل و نظارت بر ترافیک برخط را می‌دهد.
- هر دو کشور به نقض آزادی اینترنت و حقوق بشر با اعمال ممیزی و اقدامات نظارتی شدید متهم شده‌اند.
- هر دو کشور درگاه‌های اینترنت خود را به عنوان ضروری برای امنیت ملی، نظم اجتماعی و حفظ فرهنگ بومی‌توجیه کرده‌اند.
- هر دو کشور به دلیل اعمال سانسور و نظارت اینترنتی خود با انتقاد از سوی گروه‌های حقوق بشر و مدافعان رسانه مواجه شده‌اند.
- تفاوت و شباهت بین دروازه‌های ملی اینترنت کره شمالی و روسیه؟
- تفاوت‌ها:
- کره شمالی با به دست آوردن یک شریک جدید در روسیه، به نامِ TransTelekom ، پهنای باند و ظرفیت ارتباطات خود را برای دسترسی به اینترنت جهانی افزایش داده است و از این طریق، ترافیک اینترنتِ یکی از زیرمجموعه‌های بزرگترین محدودۀ IP خود را به شمارۀ 45.176.0/22 هدایت و مسیردهی می‌کند.
- کره شمالی رسانه‌های اجتماعی غربی را مسدود کرده و فعالیت‌های عملیاتی خود را افزایش داده است.
- کره شمالی، به رغم مشارکت راهبردی با روسیه، از نظر اقتصادی به چین وابسته است، یعنی به کشوری که در حال حاضر بیش از 90 درصد از کل حجم تجارت و بیشترین واردات مواد غذایی و انرژی کرۀ شمالی را به خود اختصاص داده است.
- کره شمالی و روسیه علاوه بر قراردادهای ارتباطی، قرارداد تجاری جدیدی منعقد کرده‌اند که در آن کره شمالی به تخصص روسیه در توسعه تسلیحات جدید نیاز دارد و روسیه نیز نیاز مبرمی به مهمات و تجهیزات نظامی ساخت کرۀ شمالی دارد.
- شباهت‌ها:
- کره شمالی و روسیه قرارداد تجاری جدیدی امضا کردند.
- کره شمالی و روسیه سیستم‌های تسلیحاتی مشابهی دارند.
- دیگر کشورهای دارای درگاه ملی اینترنت
علاوه بر ایران، روسیه، چین، کره شمالی و کامبوج، بسیاری از کشورهای دیگر نیز دارای درگاه ملی اینترنت هستند. بر اساس تعریف انجمن اینترنت (ISOC)، درگاه ملی اینترنت، مرکزی در شبکه است که کاربران در آن کشور، به وب جهانی متصل می‌شوند و کل ترافیک داده‌ای و اینترنتی کشور از طریق درگاهی حکومتی می‌گذرد.
علاوه بر موارد مذکور، کشورهای دیگری که دارای درگاه ملی اینترنت (یا درگاه بین‌المللی اینترنت) هستند عبارتند از:
- ویتنام [شرکت The Vietnam Internet Network Information Center (VNNIC) وابسته به وزارت اطلاعات و ارتباطات ویتنام در حال توسعۀ درگاه ملی اینترنت این کشور است که مرکز رجیستری کد کشوری اینترنت ویتنام (.vn) را نیز در اختیار دارد و شرکت ویتنامیKDDI نیز زیرساخت و ستون فقرات ارتباطات نوری زیردریایی کشور را مدیریت می‌کند.]
- عربستان سعودی [این کشور یک درگاه ملی اینترنت دارد که در شهر علم و فناوری ملک عبدالعزیز (KACST) توسط مرکز خطوط بین‌المللی مخابرات، مدیریت می‌شود. این مرکز به کمک درگاه ملی اینترنت به مسدودسازی وبگاههای نامطلوب می‌پردازد. در ساختار اینترنت ملی عربستان همه ارایه‌کنندگان خدمات اینترنتی (ISP) فعال در این کشور به یک سرور اصلی در KACST که در واقع درگاه ملی اینترنت کشور به شبکه جهانی وب است متصل هستند.]
- بلاروس [این کشور دارای یک درگاه بین‌المللی اینترنت است که ترافیک داده ای و اینترنتی چند خط فیبر نوری شاملِ Trans-European Line (TEL)، Trans-Asia-Europe Fibre-Optic Line (TAE)و the Trans-Siberia Line (TSL) را کنترل می‌کند اما معلوم نیست که آیا این درگاه همچنین نقش درگاه ملی اینترنت را نیز ایفا می‌کند یا خیر!]
- قزاقستان [در سال 2017، مرجع دولتی تنظیم مقررات جدید ارتباطات قزاقستان، به کمیته امنیت ملی که در سازمان اطلاعات کشور مستقر است، اختیارات فراهم آوری یک شبکه مخابراتی متمرکز و ایجاد دروازه واحد قزاقستان برای دسترسی به اینترنت را اعطا کرد. لذا اخیراً نشانه‌هایی مشاهده می‌شوند، حاکی از این که دولت اقداماتی را برای نظارت و کنترل ترافیک اینترنت انجام می‌دهد.]
- ازبکستان [این کشور دارای یک مرکز مبادلۀ ترافیک بین‌المللی اینترنت به نامِ The National Center for Traffic Exchange (NTEC) است اما چندان معلوم نیست که آیا مرکز مذکور نقش درگاه ملی اینترنت را نیز بر عهده دارد یا ندارد!]
- ترکمنستان [در حالی که شرکت مخابرات ترکمنستان (Turkmen Telecom) تنها فراهم آور خدمات اینترنتی کشور است و وزارت امنیت ملی ترکمستان، برخی از ارتباطات خارج شونده از کشور را به شدت کنترل می‌کند، و بسیاری از وبگاههای خارجی را مسدود می‌سازد، معلوم نیست که آیا یک درگاه ملی اینترنت در این کشور فعال هست یا نیست!]
- تاجیکستان [دولت این کشور در سال 2016 اعلام کرد که طرح ایجاد یک درگاه حکومتی اطلاعات (government-administered information gateway) را به منظور کنترل ارتباطات اینترنتی کشور، در دست اقدام دارد ولی معلوم نیست که آیا درگاه حکومتی اطلاعات تاجیکستان همان درگاه ملی اینترنت است یا نیست! و آیا درگاه حکومتی اطلاعات در این کشور، اکنون فعال شده است یا فعال نشده است!]
- آذربایجان [در آذربایجان شرکت “دلتاتله کام” که قبلاً “آذرتلکام” نامیده می‌شد، درگاه ملی اینترنت این کشور را مدیریت می‌کند]، و
- میانمار [در حالی که مشخص نیست که میانمار، اکنون دارای درگاه اینترنت ملی است یا خیر، شایان توجه است که این کشور تا پیش از سال میلادی 2022، از یک «اینترانت ملی» استفاده می‌کرد، تا جریان اطلاعات ناخواستۀ داخلی و بین‌المللی کشور را محدود و کنترل کند. همان طور که در مارس 2021، ارتش به طور کامل دسترسی به اینترنت تلفن همراه را در میانمار و تمام دسترسی به اینترانت را در 18 مارس سال مذکور قطع کرد.]
بنا بر آنچه ذکر شد:
- بر خلاف گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس – دفتر مطالعات فرهنگ و آموزش ( گروه رسانه، ارتباطات جمعی و فضای مجازی) تحت عنوانِ «تحلیل وضعیت خدمات اینترنت ماهوارهای مدار پایین در ایران (مطالعه موردی استارلینک)- صفحۀ 8»، تنها چند کشور که تعدادشان به شمار انگشتان دو دست نیست، دارای درگاه ملی اینترنت هستند.
- در تعدادی از کشورهای کنترل کنندۀ اینترنت (مثل یمن که ارایه‌کننده خدمات اینترنتی بزرگش به نامِ «یمن نت» در سال 2014 به دست حوثی تصرف افتاد و به حوثی‌ها امکان کنترل فراگیرِ زیرساخت‌های اینترنتی کشور را داد)، ممکن است درگاه ملی اینترنت وجود نداشته باشد و بجایش درگاه بین‌المللی کنترل کنندۀ ترافیک اینترنت موجود باشد.
- همچنین در بعضی از کشورهای کنترل کنندۀ سفت و سخت ترافیک اینترنت، چندان معلوم نیست که دارای درگاه ملی اینترنت هستند یا نیستند زیرا که ممکن است از طُرُق دیگری اینترنت ملی را کنترل می‌کنند.
- شایان ذکر است که: وجود درگاه ملی اینترنت در یک کشور لزوماً به این معنی نیست که کشور مربوط دارای سیاست‌های سختگیرانه ممیزی محتوا یا نظارت سایبری است. با این حال، وجود درگاه ملی اینترنت، امکان اِعمال کنترل بیشتری بر جریان اطلاعات را به حکومت می‌دهد و به طور بالقوه می‌تواند دسترسی به وبگاه‌ها یا خدمات خاصی را محدود یا مسدود کند.
