فیلترینگ؛ فلسفه یا ایدئولوژی

راز بزرگ‌ترین سانسورگر و بهره‌بردار از اقتصاد سایبری

• 01 مهر 1396 07:6 ق.ظ

(قسمت سوم؛ بخش سوم)

سیامک قاجار قیونلو

sgghionloo@gmail.com

متن حاضر بخش سوم از قسمت سوم مقوله فیلترینگ است. در بخش نخست و دوم از قسمت سوم، مفهوم حقوقی “کنترل اینترنت” در کشورهای آسیایی بررسی و تفاوت‌های عملکرد در مقایسه با سیستم کنترل نظم حقوقی آمریکا و اروپا مشخص شد. از طرف دیگر با ملاحظه رفتار کشورهای آسیایی در دو مقاله قبل و مقایسه آن با وضع فعلی در ایران، تفاوت عمیق این دو دسته تا حدی روشن است. حال برای اینکه محتوای کاملی برای تجزیه و تحلیل وضع حقوقی ایران (مقاله چهارم) تهیه کنیم، مبانی محدودسازی را به تفکیک بیشتر توضیح می‌دهیم به‌گونه‌ای که در تحقیق وضع ایران، بدون وجود ابهام و مباحث جدلی، هرکس و با هر درجه از اطلاعات، بتواند قضاوت صحیح و حکم منصفانه‌ای راجع‌به وضعیت فضای سایبر در ایران صادر کند. چون **وقتی سیستم محدودیت نه فقط سد جریان آزاد اطلاعات، که سد جریان متخصصان درمان جراحات عمیق مدیریت فضای سایبر نیز شده و همه راه‌ها برای تغییر و بهبود یک مسیر اشتباه، “فیلتر”و “مسدود” شده، -و البته هنوز نه “معدوم”،  “قضاوت ملی” آخرین کاری است که می‌توان انجام داد. ** گفته‌اند که امام سجاد (ع) این روح پرستنده، آخرین ابزاری که در توانش باقی ماند “دعا” بود... در این بخش، معمای بزرگ‌ترین سانسورگر و همزمان بزرگ‌ترین بهره‌بردار از اقتصاد فضای سایبر را بررسی می‌کنیم.

در دو بخش گذشته، تاثیر مستقیم محدودیت‌ها در هریک از لایه‌ها و تاثیر مضاعف در ماتریس روابط بین خود لایه‌ها، شرح داده شد. در اینکه اگر روابط ناشی از دیدگاه “حق خلوت” و حریم خصوصی می‌توانست شکوفا شود بالطبع، زمینه‌های ایجاد ثروت، اقتصاد دیجیتال، دولت الکترونیکی استاندارد و ضرورت قانونمند شدن مبادلات الکترونیکی نتیجه منطقی آن می‌بود. آمارهای بین‌المللی در تعیین رتبه کشورها نسبت به میزان پایبندی به جریان آزاد اطلاعات را دیدیم هرچند که رتبه برخی از آنان بهتر از ایران، اما این امر بیشتر به دلیل اختلاط اطلاعات و عدم تفکیک بین محتوای اطلاعات جریان یافته در فضای سایبر بود و به همین دلیل، ضعف رتبه ایران در زمینه محدودیت نمی‌توانست گویای تمام حقیقت باشد. از طرف دیگر، **دیرزمانی است که کشورها “آزادی‌های فرهنگی-اجتماعی” ناشی از رکن حریم خصوصی را حریمی بسیار مغتنم و دست نیافتی انگاشته و همین، به تنهایی دلیل برتری آنها در کسب رتبه بهتر از ایران بوده است. ** اگر موفق نشویم بین لایه‌ها تفکیک دقیق و مرزبندی صحیح ایجاد کنیم امکان ایجاد محدودیت (فیلترینگ، انسداد و معدوم‌سازی) در حد استانداردهایی که به بستن “کلید” سیاست یا “مرتبط با سیاست”، -کاری که کشورهای دیگر و در راس همه چین انجام می‌دهد، غیرممکن خواهد شد. رابطه بین سیاست با اقتصاد، اجتماع و فرهنگ، و “ضرورت” وجود سیاست برای ایجاد محتوا و محتوای نشات گرفته از آزادی‌های فرهنگی-اجتماعی بررسی و تاکید شد شکوفایی اقتصاد دیجیتال و به‌طور کلی اقتصاد به دلیل امتداد دو فضای سنتی و سایبر، نتیجه این تعامل پیچیده بین زمینه‌های مختلف است.

 

معمای پیچیده‌ای به نام چین

** طبق برآوردهای سال 2017، از جمعیت حدود 1 میلیارد و 400 میلیون نفری کشور چین حدود 900 میلیون نفر به اینترنت دسترسی دارند و طبق گزارش‌های متواتر نهادهای بین‌المللی، بزرگ‌ترین و مهم‌ترین دشمن جریان آزاد اطلاعات، کشور چین است و همزمان بعد از آمریکا صاحب بزرگ‌ترین اقتصاد دیجیتال دنیاست. ** با وجودی که دیوار بزرگ آتش (The Great Firewall) در حال تکمیل شدن است، اغلب قوانین مهم سایبری در این کشور (در مقاله قبل)، به‌گونه‌ای جنبه‌های مختلف ایجاد محدودیت را پوشش داده و در تمام گزارش‌ها و آمارهای بین‌المللی، کشور چین در لایه سیاست و فعالیت‌های اجتماعی ناظر به دیدگاه‌های انتقادی به دولت، بسته‌ترین کشور جهان ارزیابی شده و این کشور در زمینه آمادگی شبکه/آمادگی الکترونیکی حتی جزو یک سوم نخست گروه کشورهای پیشرو نیست و در رتبه 62 جهان قرار گرفته است.1

اما باوجود رتبه آخر در زمینه آزادی اینترنت2 و رتبه متوسط رو به پایین آمادگی شبکه، کشور چین چگونه موفق شد تا در زمینه اقتصاد دیجیتال نفر دوم جهان باشد.3

شاید برخی معتقد باشند جمعیت زیاد کشور علت اصلی است اما به دو دلیل چنین نیست؛ نخست، این آمارها براساس معیارها و موقعیت‌های سنجش شده به نسبت جمعیت، سن و غیره انجام شده و رتبه هرکشور کوچک یا بزرگ کاملا دقیق است.

دوم، هندوستان با وجود جمعیت زیاد و نزدیک به چین وضع بسیار بدی دارد و حتی در بین 30 کشور پیشرو در رده‌بندی آمار خرده فروشی تجارت الکترونیکی نیست؛ نویسنده این رده‌بندی تاکید می‌کند که غیبت هندوستان به دلیل چالش‌های عمیقی است که این دومین کشورِ پرجمعیت دنیا با آن روبه‌روست. از این جمعیت زیاد، تنها 39 میلیون نفر (آمار 2013) خریدار آنلاین وجود دارد. مقایسه هندوستان به دلایل تکثر مذهبی و فرهنگی شاید چندان منصفانه با وضع چین نباشد و رتبه پایین تجارت الکترونیکی در مقایسه با رتبه 27 دولت الکترونیکی –هم رتبه سوئد، آلمان و نروژ،4 نشان می‌دهد در جایی که اجرای یک برنامه، کمتر وابسته به مردمش باشد، قادر است خیلی خوب عمل كند. ضمن آنکه در 2014 میلادی وضع تجارت الکترونیکی را با امکان 27 درصد رشد و یک رشد مستمر 21 درصدی طی پنج سال و بیش از نرخ رشد جهانی، بهبود قابل ملاحظه‌ای بخشیده است. دولت این کشور با جلب کمک شرکت‌های بزرگ آی.تی خارجی و داخلی سعی در توسعه زیرساخت‌های تجارت الکترونیکی دارد چنانکه آمازون اعلام کرده 2 میلیارد دلار و فلیپ‌کارت (بزرگ‌ترین شرکت تجارت الکترونیکی هندوستان) یک میلیارد دلار در این زمینه سرمایه‌گذاری خواهند کرد.5

پس، عقلانیت مهمی در پسِ بررسی وضعیت موجود چین و مقایسه آن با شرایط “محدودیت” در ایران وجود دارد که به‌طرز بی‌سابقه‌ای می‌تواند شفافیت لازم را برای تحلیل دقیق موقعیت کشور فراهم سازد.

طبعا برای رسیدن به این تشخیص نیازمند آمارهای دقیق و مرتبط در سنجش ارکان مختلف فضای سایبر از جمله آمادگی الکترونیکی هستیم تا بتوانیم با مقایسه وضع ایران، استنباط صحیحی از کار دشوار جداسازی لایه‌ها به دست آوریم.

شاید یادآوری دو نکته، یک بار دیگر ضروری باشد اولا مقصود ما در این تحقیق ارزیابی میزان موفقیت تجارت الکترونیکی چین و پیشرفت‌های اقتصاد دیجیتال این کشور یا هر کشور دیگری نیست، که این نیازمند نوشتن کتابی مفصل و مستقل است6 و دوم، بدون آنکه بخواهیم حکمی اخلاقی راجع‌به خوب یا بد بودن “محدودیت” صادر كنیم، و با پذیرش این واقعیت، مقصود ما این است که نشان دهیم جمع بین محدودیت و توسعه اقتصادی و دولت الکترونیکی نیز ممکن است هرچند اجرای این مهم نیازمند پیش‌نیازهایی است که ما قبلا در مقاله “اعلام جرم علیه وزیر یا...” توضیح مختصری راجع‌به برخی عناصر آن داده‌ایم.

   اجمالا این تیترها را مرور می‌کنیم: 7

- بازار خرده فروشی تجارت الکترونیکی چین در سه ماهه دوم 2017 به حدود 250 میلیارد دلار رسید. این آمار در مقایسه با سه ماهه دوم سال قبل 32 درصد افزایش داشته است. گردش مالی B2C حدود 133 میلیارد دلار بود.

- تا ژوئن سال 2017 بالغ بر 514 میلیون نفر در چین خرید آن لاین داشتند که از این میزان 480 میلیون نفر با استفاده از پلتفرم موبایل اقدام به خرید کردند.

- با پشتیبانی دولت چین 84 درصد کاربران اینترنت با استفاده از WeChat و 68 درصد با استفاده از QZone اقدام به خرید کردند.

- شبکه اجتماعی عمودی (شبکه‌های اجتماعی خاص و طراحی شده برای مقصود خاص مثل لینکداین) Douban (شبکه مربوط به تفریحات و سرگرمی) 6/8 درصد کاربران اینترنت را به خود اختصاص داده است.

- خدمات تحویل غذا به صورت آنلاین با رشد 42 درصدی به حدود 300 میلیون نفر رسید. از این تعداد 274 میلیون نفر با استفاده از اپلیکیشن موبایل سفارش داده‌اند.

- در فستیوال افراد مجرد به تاریخ 11 نوامبر (11.11) هر سال جشن ملی جوانان در سراسر چین برگزار می‌شود. در سالگرد این جشن که از سال 1993 و از دانشگاه نانجینگ آغاز و به سرعت تبدیل به یک جشن ملی شد، در عرض کمتر از 24 ساعت از سه سایت علی بابا، تیمال و تائوبائو، 17 میلیارد و 800 میلیون دلار خرید صورت گرفت و 657 میلیون بسته به سراسر کشور ارسال شد که از کل سفارش، 82 درصد آن از طریق موبایل انجام و 37 درصد خریدها از برندهای مشهور جهانی بود.

- علی بابا در زمینه پشتیبانی کالاهای B2B جزو بزرگ‌ترین شرکت‌های تجارت الکترونیکی و تیمال، جی دی کام، سانینگ، تِنسنت (Tencent) و آمازون به ترتیب در زمینه B2C جزو برترین فروشگاه‌های تجارت الکترونیکی هستند. جی دی کام با برخورداری از لجستیک قوی تحویل کالا در 34 شهر مختلف چین تقریبا بی‌همتاست.

- علی پی، تِن‌پی و یونیون‌پی به ترتیب بزرگ‌ترین تامین‌کنندگان پرداخت با موبایل هستند.

- در زمینه تجارت فراملی، آمریکا، ژاپن و کره به ترتیب با 9/53، 7/45 و 3/35 بزرگ‌ترین شرکای تجاری این کشور بوده که 7 درصد از کل این تجارت به تجارت الکترونیکی اختصاص دارد.

- بازار تبلیغات چین در سه ماهه نخست 2017 چهار درصد رشد داشته است.

از دو پلتفرم مهم شبکه‌های اجتماعی، نرم‌افزار Qzone در سال 2005 بزرگ‌ترین محصول شرکت تِنسنت (1998) به وجود آمد که به کاربران اجازه وبلاگ‌نویسی، ارسال عکس، ویدئو و پخش زنده، شنیدن موسیقی و دفتر خاطرات روزانه می‌دهد و با فشردن الماس زرد قناری مجموعه زیادی از پلاگین‌های مجانی و پولی در دسترس قرار می‌گیرد. در سه ماهه نخست 2017 دو تریلیون عکس در این سیستم آپلود شده و 632 میلیون کاربر فعال دارد. از جمله پلاگین‌های این نرم‌افزار پلتفرم پرداخت آنلاین تِن‌پی است که در 2005 همزمان معرفی شد و از آن موقع دومین پلتفرم بزرگ پرداخت آنلاین در چین برای B2B, B2C, C2C است.

کیف پول QQ یک سیستم پرداخت موبایل چند منظوره برای کارت‌های بانکی، بارکد و NFC است. این سیستم بعد از سه سال به پلتفرم باز منتقل شد و هم‌اکنون مورد استفاده خدمات دولتی، عمومی و موسسات مالی است. این شرکت بزرگ آی تی در زمینه بازی، کتابخوانی، انیمیشن (با مشارکت شرکت‌های بزرگ مانند والت دیسنی و شرکت‌های داخلی در صنعت تفریحات و بازی)، عکس، موسیقی، پنگوئن-ورزشی (کاملا محاوره‌ای)، حالا-زنده (به ویژه برای جوانان تا سبک زندگی خود را با دیگران به اشتراک بگذارند)، علایق قومی (براساس جغرافیا، زبان، خانواده، ایل، تجمیع پراکندگی در گروه‌های همسان و با علایق مشترک)، کلاس درس (پلتفرم حرفه‌ای برای تدریس آنلاین که هم اکنون میلیون‌ها شاگرد در آن آموزش فنون عملی و تحصیلات عالی را آموزش می‌بینند)، رادیو (شامل رادیوی اینترنتی، کتابخو‌انی صوتی، گفت‌وگو-نمایش، موسیقی، استفاده خانوادگی، تحصیلات و بسیاری امکانات دیگر)، اخبار لحظه‌ای (طیف وسیعی از خدمات لحظه‌ای انتشار اطلاعات و با میلیون‌ها مشترک)، اخبار بصری، میکرووبلاگ، ابزار تامین اپلیکیشن‌های مختلف، موتور جست‌وجوی بسیار سریع، مدیریت موبایل (برای حفاظت از داده‌های شخصی، ایجاد امنیت در سیستم موبایل –با هر نوع سیستم عامل- و حذف اطلاعات زائد و کرم‌های جاسوسی)، مدیریت کامپیوتر شخصی (ایجاد امنیت بالا در استانداردسازی محیط کامپیوتر شخصی)، نقشه دیجیتال، پست الکترونیکی منحصر به فرد با امکان آپلود ضمایم صدا، ویدئو و ... با قدرت سریع آپلود یک گیگابایت، نرم‌افزار چندمنظوره (برای عکاسی، روتوش و اصلاح و صدها امکان حرفه‌ای برای ایجاد افکت‌های مختلف)، پلتفرم باز برای اتصال 6 میلیون پلاگین و اپلیکیشن و با هر نوع سیستم عامل ویندوز، باز، اندروید و غیره به ارزش نیم میلیارد دلار، حافظه ابری و بسیاری از امکانات دیگر از جمله محصولات این شرکت است.8

آزمایشگاه هوش مصنوعی این شرکت با 50 دانشمند برجسته از جهان و 200 مهندس خبره برای ایجاد درک بشری، تصمیم‌سازی و خلاقیت در مدیریت در چهار زمینه اصلی فعالیت می‌کند: یادگیری ماشین، ایجاد بینش برای کامپیوتر، شناسایی متن و پردازش زبان مادری. تِنسنت برای برآوردن نیازهای تجاری محصولات ایجاد محتوا، شبکه‌های اجتماعی، بازی آنلاین و خدمات حافظه ابری، تاکنون صدها اپلیکیشن مختلف تولید کرده است. همچنین، آزمایشگاه یوتو برای تحقیقات و توسعه به وجود آمد که عمدتا متمرکز بر یادگیری ماشین، شناسایی الگوها و تکنولوژی یادگیرنده است که با تلفیق هوش مصنوعی به سرعت تبدیل به یک صنعت پیشتاز شده است. این بخش از شرکت مسوولیت تجاری‌سازی و کاربردی ساختن نتایج تحقیق خاص در هوش مصنوعی را به عهده دارد.

محصول مهم دیگر، نرم‌افزار WeChat نسخه جهانی weixin و پروژه‌ای است که سال 2010 آغاز و یک سال بعد از آن رونمایی شد. این محصول در نتیجه یکی از اقلام برنامه پنج ساله توسعه (2011-2015) به وجود آمد و تا سال 2012 شمار کاربران آن به 100 میلیون نفر افزون شد. تا سال 2016 میلادی تعداد کاربران به 889 میلیون نفر رسید که از این میزان 90 درصد کاربران چینی هستند. این نرم‌افزارِ پلتفرم موبایل در مقایسه با فیسبوک، واتس‌اپ، تلگرام و غیره امکانات بسیار بهتری ارائه می‌کند و بین مردم چین بسیار محبوب است. امکاناتی مانند ویدئو کنفرانس، بازی‌های ویدئویی، ترجمه خودکار و مهم‌تر از همه یک پلتفورم پرداخت در آن تعبیه شده تا به عنوان یک محصول جامع به عنوان درگاهی عام در مباحثات فرهنگی-اجتماعی و تجارت الکترونیکی (شبیه به پنجره واحد در مبحث دولت الکترونیکی که نخستین بار در زمینه گمرکات مطرح و استفاده شد) مورد استفاده شهروندان قرار گیرد.

باتوجه به وسعت زیاد و پراکندگی جمعیت، اجتماعات تشکیل دهنده شبکه‌های اجتماعی در فضای سایبر چین،  منسجم و یکدست نیست. آنان به دو گروه بزرگ شهری و روستایی تقسیم می‌شوند، گروه نخست کاربران شهرهای بزرگ هستند که فضای سایبر و شبکه‌های اجتماعی در حکم منفذهای تنفس آنان است اما از شبکه‌های اجتماعی بیشتر برای خرید آنلاین و مبادله اطلاعات جدی مانند تکالیف درسی و دانشگاهی، دولت الکترونیکی و کارهای شخصی استفاده می‌کنند، در حالیکه در روستاها و شهرهای کوچک و کمتر توسعه‌یافته سیاسی و اقتصادی، که تأثیر شبکه‌های اجتماعی کم است، مردم از این واسط‌ها بیشتر برای دیدن عکس، ویدئو و چت بهره می‌برند.

مردم چین با استفاده از میکروبلاگ Weibo (مثل توییتر) با اهم تیترهای خبری آشنا می‌شوند و مطالب خود را برای خانواده، دوستان یا پیروان خود پست می‌کنند. اما طبقه تحصیل‌کرده و محققان که به دنبال کیفیت بهتری برای ارائه مباحث خود هستند، برای گفتگوهای جدی اجتماعی از پلتفرم‌های سنتی‌تر و بولتن‌های خبری مانند QZone, Renren, Kaixin استفاده می‌کنند. Weibo یک محصول کاملا کنترل شده با مخاطبان زیاد است که کاربران آن بیشتر عوام و مردم معمولی هستند و شاید به همین دلیل موقعی که با یک درخواست فیلترشده روبرو می‌شوند می‌نویسد: ««به موجب قوانین و مقررات حذف شده است» اما در مقابل نرم‌افزار WeChat که یک نرم‌افزار شبکه اجتماعی کوچک است، کم‌تر در میان عامه نفوذ دارد (هرچند که کاربران این نرم‌افزار چند برابر Weibo است) و بیشتر در بخش تجارت الکترونیکی، دولت الکترونیکی و مبادلات قشر تحصیل‌کرده استفاده می‌شود، در صورت مواجهه با فیلتر، با این پیام روبرو می‌شوند: «دیدگاه دولت چین در ارتباط با شبکه‌های اجتماعی متکثر بوده و علتش تنها محدودیت نیست» دیدن این اعلامیه برای نظم حقوقی کشورهای با سیستم حداقلی، تردیدی در فعل سانسور باقی نمی‌گذارد. در عوض، تقریبا در تمام محدوده‌های مدیریت کشور یک دولت الکترونیکی استاندارد، رو به رشد و مؤثر تدارک دیده شده که طی دو سال گذشته رتبه بین‌المللی خود را از 50 کشور رده بالا به 25 کشور رده بالا صعود داده و به شماره 22 رسیده است.9 ایجاد این زیرساخت‌های نرم‌افزاری برای مبادله اطلاعات، در مقایسه با رکن مادی زیرساخت‌های مشابه در ایران قابل تأمل است: (جدول 1)

 

(جدول 1)

مقایسه چین و ایران در آمادگی شبکه

 

چین

ایران

رکن 3: زیرساخت‌ها

تولید برق

59

64

نرخ پوشش شبکه موبایل

61

97

پهنای باند بین‌المللی kb/s per user

123

121

سرورهای امن اینترنت نسبت به هر یک میلیون نفر

105

124

رکن 4: ارزانی

متوسط هزینه هر دقیقه مکالمه با موبایل

5

23

تعرفه اینترنت ثابت در هر ماه

74

19

رقابت بین اپراتورهای تلفن و اینترنت

116

139

رکن 6: استفاده شخصی

اشتراک خط موبایل (ثابت و شارژی) نسبت به هر 100 نفر

108

112

کاربران اینترنت

75

94

دسترسی خانه‌دارها به کامپیوتر

71

70

دسترسی خانه‌دارها به اینترنت در خانه

69

73

اشتراک باند پهن اینترنت ثابت ADSL نسبت به هر 100 نفر

51

79

اشتراک باند پهن اینترنت موبایل نسبت به هر 100 نفر

80

124

استفاده از شبکه‌های اجتماعی فیسبوک، تویتر، لینکداین، واتس‌اپ و ...

124

141

با این توضیح مختصر و نمایش جلوه‌ای از مشارکت شهروند چینی در فضای سایبر و دیدن چند گزیده‌ای از هزاران تیتر اقتصادی و فنی مهم، بهتر متوجه این حقیقت می‌شویم که دولت چین فقط سرگرم محدودسازی نیست. نگاهی به این سرفصل‌ها برای ایجاد زیرساخت‌های فضای سایبر، که شهروند–شبکه‌وند چینی بتواند از دریای بیکران فرصت‌های اقتصاد دیجیتال و دولت الکترونیکی بهره‌برداری نماید، شاید صرف توجه به رده‌بندی این کشور در رتبه آخرِ احترام به جریان آزاد اطلاعات -هرچند واقعیت، کمی بی‌انصافی محسوب شود. طبعا این حجم گسترده از فعالیت آنلاین حدود یک میلیارد نفری، نیازمند وجود بسیاری از زیرساخت‌های مهم سیاسی، اداری، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی است که در مجموع قطعات یک حکمرانی خوب را تداعی می‌کند و شاید از این منظر اکنون آسان‌تر بتوان راجع به این موضوع بحث کرد که در بُعد سیاسی اصولا باید دو جنبه متفاوت “ارشاد” و “وسیله” را از هم متمایز کرد؛ چون این کار لازمه درک صحیح روابط بین دولت-ملت و ماهیت دولت‌های بورکراتیک امروزین است.

سیاست از نظر محتوی‌ به‌ دو مقولة‌ “جهت‌” و “وسیله” خُرد می‌شود، مشاركت‌ در تعیین‌ جهت‌، پیوند و پذیرش‌ افكار عمومی‌ در سمت‌ و سویی‌ است‌ كه‌ حاكمیت‌ در پیش‌ می‌گیرد، که این امر مُبِیّن دولت‌های دموکراتیک یا توتالیتر، با درجات مختلف است اما وسیلة‌ اجرای‌ تصمیماتِ ناشی‌ از مشاركت،‌ الزاما درگیر علوم‌ دقیقه‌ و نیازمند تخصص‌ و دانش‌ است که‌ نفسا “رأی‌”پذیر نبوده و صرفا کارکرد خوب یا بد (کفایت و شایستگی) دولت را مشخص می‌کند.10

نقص سیاست در جامعه چینی عمدتا نقص در قسمت مربوط به “جهت” و “ارشاد” است که اجازه مکانیزم‌های حضور مردم را نمی‌دهد. دولت چین در یک جعبه سیاه مشغول حکمرانی بوده و برای تعیین سمت و سوی کشور (جنبه ارشادی سیاست)، نیازی به مشورت با مردم خود نمی‌بیند. دولت چین اوصاف یک حکومت دموکراتیک را ندارد چون مشارکت شهروندان در فراگردهای تصمیم‌گیری برای تعیین “جهت” نیازمند مکانیزم‌های اداری ساده و شفاف است تا در نهایت به “باز” بودن حکومت منجر شود... اما همه این مقدمات برای مشارکت در تعیین “جهت” که لازمه یک دموکراسی واقعی است، اصولا برای رسیدن به “محتوا”ست که گفتیم محتوا نتیجه “آزادی اجتماعی و فرهنگی” است نه نتیجه سیاست.

**پس نباید این واقعیت را از نظر دور داشت که دولت چین در بخش مربوط به “وسیله” و به عنوان یک دولت تکنوکرات با کفایت، کار خود را آنقدر خوب انجام می‌دهد، تا آن حد خوب، که اجتماعِ برخوردار از “محتوا”ی مطلوب و مدام رشدیابنده اصلا دلیلی برای شورش علیه بزرگ‌ترین دشمن آزادی سیاسی خود در مقوله “جهت” و “ارشاد” نبیند. ** دولت در بخش مربوط به “وسیله” از حداکثر توان و قدرت قشر تحصیل‌کرده و شایسته برای مدیریت کشور استفاده می‌کند و ظاهرا برای یک شهروند چینی در شهرستان تیوآن در استان هونان در جنوب مرکزی چین، که از سال 2009 در شبکه اجتماعی Sina Weibo و سپس در WeChat می‌تواند با مراجعه به سایت taoyuan.gov.cn خدمات “استاندارد” اداری (با وصف ارزانی، کیفیت و استمرار) از دولت محلی دریافت کند (دو مقاله قبل در باب طریقیت داشتن سیاست نه موضوعیت داشتن آن و تجربه یکی از شهرهای هلند) دلیلی برای شکایت ندارد:11 (جدول 2)

(جدول 2)

مقایسه چین و ایران در آمادگی شبکه

 

چین

ایران

رکن 8: استفاده نهادهای دولتی از تکنولوژی

بینش دولت در میزان درک از اهمیت ICT و استفاده از آن برای بهبود رتبه رقابتی کشور

25

111

خدمات دولت آنلاین - ارائه خدمات دولتی با کیفیت

47

84

موفقیت دولت در توسعه ICT

38

108

رکن 10: تأثیرات اجتماعی

تأثیر ICT بر دسترسی به خدمات پایه مانند بهداشت، تحصیل، خدمات مالی و غیره

46

106

دسترسی به اینترنت در مدارس

38

126

استفاده دولت از ICT و میزان تأثیر در ارائه خدمات باکیفیت توسط دولت

41

79

رتبه مشارکت الکترونیکی – اندازه، کیفیت، ارتباط و بهره وری وبسایت های دولتی در ارائه اطلاعات و ابزار و خدمات مشارکت شهروندان

33

100

 

بدون تردید، یکی از بزرگ‌ترین ستون‌های قوام و پایداری هر جامعه دستگاه عدالت است. **دستگاه قضایی چین در مجازات فعلی که جرم اعلام می‌کند ظاهرا شوخی ندارد: «سال گذشته 12 جوان به اتهام فروش ابزار دور زدن فیلترینگ دستگیر و یک نفر از آنان به دلیل تماشای یک ویدئوی ممنوعه، به زندان ابد محکوم شد».12 در عوض، «کاربران اینترنت بعد از اینکه یک دانشجو از طریق موتور جستجو با یک دارو آشنا شده و در اثر مصرف، فوت نمود، موفق شدند تا دولت خود را وادار نمایند سریعا قانونی در زمینه تبلیغات اینترنتی و پیوندهای ناخواسته تصویب کند.» کشوری که در رتبه آخر لیست دشمنان اینترنت است و از نظر خانه آزادی وضع بهتری از او داریم، **مقایسه کارآمدی سیستم قضایی‌اش با ما قابل تأمل است: (جدول 3)

(جدول 3)

مقایسه چین و ایران در آمادگی شبکه

 

چین

ایران

رکن 1: محیط سیاسی و قضایی

استقلال قوه قضاییه

60

89

کارآمدی بدنه‌های قانونگذاری

37

71

کارایی چارچوب نظام حقوقی در اعتراض به قوانین محدودکننده

47

130

کارآمدی مقررات حمایت از مالکیت فکری

53

126

آمار سرقت ادبی نرم‌افزار

72

غیرقابل محاسبه

اجبار طرف به اجرای قرارداد شامل مراحل اداری، طرح دعوی و رسیدن به نتیجه مطلوب

70

96

زمان رسیدگی دادگاه به یک دعوی تا خاتمه و اجرای حکم

46

55

  

دستاوردهای تکنیکی که تقریبا تمام جنبه‌های زندگی شهری و روستایی کشور چین را تحت پوشش قرار داده، از یک طرف بستری آماده و محیا برای تولید اقتصاد دیجیتال فراهم کرده، از طرف دیگر لجستیک امن برای پرداخت‌های مالی، حمل و نقل و تبادل داده‌های معامله (دعوت به ایجاب، انعقاد قرارداد و ادله الکترونیکی) به کمک رشد اقتصادی کشور آمده و نکته قابل تأمل این که **شهروندان چینی با علم به این که محتوا ضبط می‌شود؛ در سرورهای داخلی نگه‌داری و علاوه بر سیستم‌های هوشمند فیلترینگ، هزاران نفر پرسنل اداری محتوا را به دقت ممیزی می‌کنند؛ و می‌دانند که هیچ درِ پشتی پنهان یا بازنشده‌ای برای دولت چین وجود ندارد و هر آنچه را از محتوا تا کارنمای مبادلات تصور کنید دولت چین بر آن ناظر و مشرف است، با این وجود، تقریبا همه جمعیت آنلاین این کشور زیرساخت‌های شبکه را و نسخه جهانی WeChat را حتی میلیون‌ها خارجی مورد استفاده قرار می‌دهند. چرا؟** چون پلتفرم‌های سیاست، اقتصاد، اجتماع و فرهنگ تفکیک روشنی دارد و چینی‌ها با هر درجه از سواد به استانداردهای این مقولات آگاه و تعریف آن نزد همه در پهنه وسیع این کشور “وطن‌شمول” است و نیک آگاهند که فقط منع از “سیاست” و مرتبط با سیاست هستند اما این ارتباط فقط در قلمرو سیاست است و به سایر قلمروها، به ویژه جلوه‌های ناشی از زندگی و حریم خصوصی تجاوز نمی‌شود؛ در این صورت، نه تنها خطری آنها را تهدید نمی‌کند، بلکه می‌توانند از مواهب موقعیتی که برایشان ایجاد شده، زندگی بهتری را تجربه کنند. وقتی رکن تجاری را با وضعیت ایران مقایسه می‌کنیم، بهتر متوجه تأثیر غیرتخصصی بودن “محدودیت”ها می‌شویم: (جدول 4)

(جدول 4)

مقایسه چین و ایران در آمادگی شبکه

 

چین

ایران

رکن 7: استفاده تجاری

جاذبه پایدار تکنولوژی – شرکت‌ها تا چه اندازه حاضر به استفاده از تکنولوژی جدید هستند

68

131

قابلیت نوآوری توسط شرکت‌ها

40

94

ثبت اختراع براساس معاهده حق اختراع (PCT) نسبت به هر یک میلیون نفر

31

105

استفاد از اینترنت بین شرکت‌های تجاری برای انجام معاملات بین خود  B-to-B

61

132

استفاده از اینترنت بین شرکت‌ها برای فروش کالا و خدمات به مصرف‌کنندگان B-to-C

34

116

تا چه اندازه شرکت‌ها برای آموزش کارکنان خود سرمایه‌گذاری می‌کنند

46

134

 

در مقالات قبل توضیح دادیم که اختلاف فاز آزادی سیاسی با سایر آزادی‌ها ممکن است بسیار خطرناک باشد و هرچند فهم این موضوع که آیا توسعه و پیشرفت “استاندارد” چین در ابعاد اقتصادی-فنی، این کشور را در مقایسه با گذشته به سمت دموکراسی بیشتر سوق داده یا نه، البته مستلزم یک تحقیق مفصل و جداگانه است. در مقام مقایسه، با وجود اینکه هندوستان در گروه کشورهای حداقلی متمایل به حداکثری و رتبه متوسط رو به بالای 41 قرار دارد و طبعا براساس این رده‌بندی، مردم مشارکت بیشتری در جنبه‌های “ارشادی” حکومت دارند اما در بخش مربوط به “وسیله” که به نظر می‌رسد برای تحقق حکمرانی خوب، معیار کاربردی‌تر و بهتری باشد، بسیار ضعیف‌تر از چین عمل کرده است. از این نظر، بهتر است وضعیت سه کشور چین ایران و هندوستان را از زاویه آمادگی محیط اقتصادی و نوآوری مرور کنیم تا متوجه این حقیقت شویم که اتفاقا وضع ایران در کل –به جز قلم آخر که خودش به عنوان رکن 8 ( استفاده نهادهای دولتی از تکنولوژی) یک سرفصل مستقل و یکی از عناصر آمادگی دولت الکترونیکی است- بهتر از دو کشور دیگر است اما متأسفانه به دلیل نقص جدی در جنبه “ابزاری” سیاست در ایران، تجربه‌ای ناموفق داریم. (جدول 5)

(جدول 5)

 

مقایسه چین و ایران در آمادگی شبکه

 

هندوستان

چین

ایران

 

رکن 2: محیط اقتصادی و نوآوری

در دسترس بودن آخرین تکنولوژی‌ها

110

97

122

شرکت‌ها تا چه اندازه حاضر به سرمایه‌گذاری ریسک‌پذیر نسبت به فناوری‌های جدید هستند

20

8

133

نرخ کل مالیات نسبت به درآمدها: درآمد سود+کارکنان+ارزش افزوده+مالیات اموال+گردش مالی و سایر

126

130

98

زمان لازم برای آغاز یک کسب و کار جدید

111

118

69

تعداد مراحل اداری برای آغاز کسب و کار جدید

132

127

58

میزان رقابت بین شرکت‌ها

91

44

118

ثبت نام دوره متوسطه

87

85

49

کیفیت مدارس آموزش مدیریت

56

85

103

استفاده از فنون جدید توسط نهادهای دولتی

61

10

91

 

 

**نتیجه آنکه “محدودیت” در جریان آزاد اطلاعات و در نظم حقوقی چین یک واقعیت است. نمادهای نقض حقوق کاربران و کسب رتبه آخر را با جزئیات بیشتر می‌توان در گزارش خانه آزادی (صفحات 193-220) ملاحظه کرد. اما بعد از دیدن اقلام محدودیت تقریبا تردیدی وجود ندارد که این کشور “سیاست” و مسایل مرتبط با سیاست را سانسور کرده اما پا را فراتر از آنچه که به لایه‌های دیگر لطمه می‌زند نگذاشته است. **چین با وجود داشتن تکنولوژی‌های پیشرفته و ابزارهای هوش مصنوعی در فیلترینگ و داشتن قوانین سخت و نرم بسیار شدید و الزامات اداری دقیق برای پایش مستمر، بستن دروازه‌های اصلی به شبکه جهانی و صدها امکانات دیگر، به طور سیستماتیک و بدون وقفه فیلترینگ، انسداد و معدوم‌سازی را اجرا می‌کند.

وضعیت چین از نظر خانه آزادی

 

2015

2016

وضعیت آزادی اینترنت

منفی

منفی

ابهام در دسترسی        (0-25)

18

18

محدودیت در محتوا      (0-35)

30

30

نقض حقوق کاربران   (0-40)

40

40

کل      (0-100)

88

88

مسدود شدن شبکه اجتماعی/اپلیکیشن

بله

بله

مسدود شدن محتوای اجتماعی/سیاسی

بله

بله

دستگیری وبلاگنویسان/کاربران ICT

بله

بله

آزادی مطبوعات

منفی

منفی

  

   در مقاله بعدی وضعیت حقوقی ایران را به تفصیل بررسی خواهیم کرد.

1 Insight Report: The Global Information Technology Report 2015. INSEAD, The Business School for the World; JOHNSON Cornell University; World Economic Forum, p. 8.

2 Freedom House, Freedom on the net, Silencing the Messenger: Communication Apps under Pressure November 2016, pp. 4, 193-222.

3 A.T. Kearney, Global Retail E-Commerce, keeps on Clicking, p.1; The 2015 Global Retail E-Commerce Index.

4 UNITED NATIONS E-GOVERNMENT SURVEY 2016, E-GOVERNMENT IN SUPPORT OF SUSTAINABLE DEVELOPMENT United Nations Department of Economic and Social Affairs, p. 56.

5 Ibid, p.4.

6 امیدواریم در آینده نزدیک با انتشار سلسله مقالاتی در خصوص مفهوم “اقتصاد دیجیتال در ایران: دریای بیکران جهانی یا بیابان برهوت ملی” ترکیب و تعامل اقتصاد سنتی با اقتصاد دیجیتال را در امتداد یکدیگر نشان داده، مبادلات الکترونیکی را در قالب‌هایB2B, B2G, G2B, B2C C2C با ملاحظات “استاندارد” ناظر به منطق رفرم اقتصادی، امتداد بدون لبه (seamless) دو اقتصاد سنتی و دیجیتال، به محک آزمون و استانداردهای بین‌المللی بررسی نماییم. ضرورت انسجام با نهادهای بین‌المللی، امتناع از اتخاذ سیستم دوگانه رفتار ملی و فراملی (حق مؤلف و تقریبا تمام عناصر فضای سایبر)، مباحث سازمان جهانی تجارت و به ویژه ضمایم آن از یک طرف، و ایجاد عوامل توانمندساز (capacity building) شامل آموزش، وجود سیستم دادرسی تخصصی، قوانین نرم و سخت، آمادگی الکترونیکی و... به عنوان قطعات استاندارد پیشینی ناظر به “بلوغ/پختگی”(maturity)  نهادهای اداری-قضایی از جمله مواردی است که در این مبحث شرح داده می‌شوند. ملخصی از این بنچمارک‌ها در گزارش آمادگی شبکه در همین مقاله قابل مشاهده است.

7 به دلیل استفاده مکرر از چندین منبع آماری مهم و جهت اجتناب از ذکر پاوری‌های زیاد، آدرس‌های مهم در این ابتدا ذکر می‌شود:

- Social Networks, e-Commerce Platforms, and the Growth of Digital, Payment Ecosystems in China: What It Means for Other Countries.

- A.T. Kearney, Global Retail E-Commerce, keeps on Clicking; The 2015 Global Retail E-Commerce Index.

- https://www.tencent.com/en-us/system.html.

8 QQ, Weixin/WeChat, Qzone, tenpay, Weixin/WeChat Pay, QQ Wallet, Tencent Games, Tencent Literature, Tencent Comic, Tencent Pictures, QQ Music, Penguin e-Sports, Now Live, Interest Tribe, Tencent Classroom, Nextradio, QQ.com, Tencent News, Tencent Video, Tencent Microblog, YingYongBao, QQ Browser, Tencent Mobile Manager, Tencent PC Manager, Tencent Map, QQ Mail, Pitu, Tencent Open Platform, Tencent Cloud, Tencent AI Lab and Tencent YouTu Lab.

9 UNITED NATIONS E-GOVERNMENT SURVEY 2016, E-GOVERNMENT IN SUPPORT OF SUSTAINABLE DEVELOPMENT United Nations Department of Economic and Social Affairs, pp. 56-57.

10 تلخص با مضمون آزاد از نوشته کوهن، کارل. دموکراسی، انتشارات‌ خوارزمی، 1378؛ ص 174.

11 https://www.techinasia.com/talk/4-chinese-social-media-censorship.

12 Freedom House, Freedom on the net, Silencing the Messenger: Communication Apps under Pressure November 2016, p. 194.