رتبه‌بندی بانک‌‌ها در هاله‌‌ای از ابهام

• 30 اردیبهشت 1396 07:4 ق.ظ

قرار بود بانک مرکزی در آبان‌ماه سال 95 رتبه‌بندی بانک‌‌ها را اعلام کند. بانک‌‌ها نیز قرار بود ظرف مدت یک ماه با تجهیز زیرساخت‌‌های خود و با توجه به شاخص‌‌های هشت‌گانه نظارتی وضعیتشان را در سیستم بانکی مشخص کنند. اما با گذشت ماه‌‌ها هنوز رتبه‌بندی بانک‌‌ها اعلام نشده است.

چند وقتی است که پروژه‌‌های اصلاح نظام بانکی کلید خورده و مهم‌ترین گام آن یعنی اصلاح صورت‌‌های مالی بانک‌‌ها با حاشیه‌‌های زیادی همراه است. اكنون هم نوبت به رتبه‌بندی بانک‌‌ها رسیده است. نتایج و ارزیابی معیارهای رتبه‌بندی بانک‌‌ها برای مرجع نظارتی مهم است و اگر یک بانک در رده‌‌های پایین قرار بگیرد، این رتبه در تمام مراودات بانک در شبکه بانکی اثرگذار خواهد بود.

رتبه‌بندی بانک‌ها و موسسات اعتباری در هر زمان‌ و در هر شرایط اقتصادی اهمیت دارد، اما با توجه به توسعه گسترده بانک‌های خصوصی در سال‌های اخیر و رعایت نکردن استانداردها و مقررات نظارتی توسط برخی از بانک‌‌ها، در شرایط کنونی کشور تنها روش قابل اطمینان برای شناخت بانک‌ها، ارزیابی و رتبه‌بندی آنها با استفاده از یک روش علمی و قابل قبول توسط نهادهای حاکمیتی نظام پولی کشور است.

استدلال‌های اقتصادی و بین‌المللی در بحث رتبه‌بندی

در ميان وظایف بانک مرکزی، نقش نظارتی آن بر امور بانک‌ها به‌دلیل قدرت پول‌آفرینی بانک‌ها و تکیه بر اعتماد عمومی در ایفای تعهدات از اهمیت زیادی برخوردار است، بنابراين مرجع نظارت بانکی این وظیفه را باید به‌گونه‌ای انجام دهد تا تک‌تک بانک‌ها یا کل شبکه بانکی، از سلامت لازم برخوردار شده و منافع سپرده‌گذار نیز به مخاطره نیفتد. در این زمینه، اصل ۸ و ۹  از اصول ۲۹ گانه کمیته بال تاکید دارد که یک سیستم نظارت بانکی مؤثر بايد متشکل از هر دو شیوه نظارت حضوری و غیرحضوری ‌باشد. در این میان، بازرسی‌های غیرحضوری در اصل وسیله‌اي هشداردهنده است که بر اساس بررسی‌های تحلیلی و اطلاعات مالی ارايه‌شده توسط بانک‌ها شکل می‌گیرد.

در رویکرد پیشرفته، نظارت غیرحضوری با طراحی و پیاده‌سازی سیستم‌های هشداردهنده سریع، ضمن شناسایی وضعیت جاری بانک‌ها، امکان شناخت مشکلات بالقوه تک‌تک آنها و گروه‌های بانکی و شبکه بانکی فراهم می‌شود.

در این میان، نظام‌ رتبه‌بندی بانک مرکزی باید وضعیت و فعالیت‌های مالی و مدیریتی موسسه اعتباری در ارتباط با انواع ریسک‌های مرتبط با فعالیت آن را ارزيابي كرده و با استفاده از مجموعه منابع اطلاعاتی، درک صحیحی از وضعیت گذشته، حال و آینده آن را برای مقام‌هاي نظارتی فراهم آورد. رتبه‌بندی جزئی و کلی موسسات اعتباری توسط ناظران بانکی، نقش قابل ملاحظه‌ای در اتخاذ سیاست‌های صحیح و بهنگام نظارتی دارد. در این میان نبود یک نظام رتبه‌بندی در بانک مرکزی، به‌معنای این است که تمام بانک‌ها صرف‌نظر از وضعیت خاص و سیاست‌های مدیریتی آنها، با یک نگاه مورد توجه قرار مي‌گيرند و عملا تفاوتی ميان بانک‌ها دیده نمی‌شود.

انواع رتبه‌بندی

رتبه‌بندی انواع مختلفی دارد. در دسته اول، رتبه‌هایی است که به‌وسيله شرکت‌های خصوصی بین‌المللی همچون S&P، Moody’s و‌Fitch ‌ ارايه می‌شود که با نگاه به حوزه‌های ریسک موجود به رتبه‌بندی می‌پردازند. دسته دیگر را نهادهای حاکمیتی نظام پولی تشکیل می‌دهند که با رویکرد پایش ریسک در سطوح خرد و کلان نظام مالی، به رتبه‌بندی بانک‌ها و موسسات اعتباری می‌پردازند.

اما رتبه‌بندی هر کدام از این موسسات در ارزیابی عملکرد بانک‌ها و موسسات مالی می‌تواند بسیار مفید باشد؛ چراکه هر یک از این رتبه‌بندی‌ها، هدف خاصی را دنبال کرده و در نتیجه از معیارها و روش‌های متناسب با هدف مورد نظر برای رتبه‌بندی استفاده می‌کند. در کشورهایی مانند اعضای اتحادیه اروپا که موسسات رتبه‌بندی خصوصی فعالیت گسترده‌ای دارند، گزارش‌هاي آنان در ارزیابی‌های نظارتی مورد استفاده قرار می‌گیرد و همچنین آن موسسات نیز تحت نظارت بانک مرکزی فعالیت می‌کنند. در ایران متاسفانه تاکنون موسسات خصوصی رتبه‌بندی به اندازه کافی گسترش نیافته‌اند و این امر مسوولیت بانک مرکزی را در رتبه‌بندی نظارتی سنگین‌تر از سایر کشورها می‌کند. موضوعی که با توجه به اتصال به نظام مالی جهانی نیز از اهمیت و الزام برخوردار است.

شاخص‌های رتبه‌بندی نظام بانکی

نظام‌ رتبه‌بندی بانکی باید بتواند درک مناسبی از وضعیت هر بانک در ارتباط با انواع فعالیت‌های مرتبط به‌دست دهد و با استفاده از مجموعه اطلاعات در دسترس، تصویر مناسبی از وضعیت کلی و مدیریتی و مهم‌تر از آن مسیر آتی بانک تحت نظارت را برای مقام نظارتی ترسیم کند. ارزیابی و قضاوت نهایی از وضعیت هر موسسه اعتباری به‌ویژه در بازرسی، متکی بر اطلاعات دقیق مالی و نظرات کارشناسی بازرسان بانکی است.

شرط لازم در تحقق این امر، مستلزم تفکیک شاخص‌ها و پارامترهای اساسی در طبقات مختلف و استفاده از روش امتیازدهی است. رعایت چنین شرطی، دستیابی به رویه‌ای واحد به‌منظور مقایسه تغییر وضعیت موسسه اعتباری را در دوره‌های مالی مختلف و نیز در گروه همگن تسهیل خواهد کرد، بنابراین لازم است از معیارهای واحد و با تعاریف مشخص در مدل رتبه‌بندی بانک‌ها و موسسات‌ اعتباری استفاده شود.

تاثیرات رتبه‌بندی در ارايه امتیازات به بانک‌ها

نتایج حاصل از سیستم رتبه‌بندی علاوه بر آنکه وضعیت مالی و اعتباری موسسه اعتباری را نشان می‌دهد، می‌تواند میزان یا سطح توجه نهاد نظارتی را نیز مشخص کند. براي مثال، بانکی با رتبه یک دارای بهترین و قوی‌ترین عملکرد مالی و مدیریتی بوده و این امر بیانگر آن است که موسسه مربوطه در معیار رتبه‌بندی‌شده، به حداقل توجه نهاد نظارتی نیاز دارد، درحالی‌که رتبه بد نشان‌دهنده بدترین عملکرد و اعمال مدیریت بوده و نیازمند توجه خاص، ویژه و مداوم نهاد نظارتی در معیارهای جزئی یا کلی موسسه اعتباری است.

میزان انطباق معیارهای رتبه‌بندی با استانداردهای بین‌المللی

سیستم‌های رتبه‌بندی متنوعی مانند‌ORAP ، PATROL و‌CAMEL ‌ وجود دارد، ولی شاخص‌ترین سیستم رتبه‌بندی رایج در ارزیابی، موسسات بانکی و اعتباری CAMELS است که به‌‌وسیله آن، یک رتبه ناشی از بازرسی‌های حضوری و غیرحضوری به بانک اختصاص می‌یابد. بیش از دو دهه است که مراجع نظارت بانکی در سراسر جهان از این مدل بهره می‌گیرند. به نظر بيشتر کارشناسان، شاخص‌های موسوم به CAMELS می‌توانند نقاط اصلی آسیب‌پذیر سیستم مالی را که بخش عمده‌ای از آن در بخش بانکی کشورها متمرکز است، به‌خوبی شناسایی کنند و دلایل بروز آن را نیز توضیح دهند.

استقبال كردن يا نكردن بانک‌ها

در سال‌های گذشته، مسايل و مشکلات مختلفی در عملکرد برخی از بانک‌ها و موسسات اعتباری وجود داشته که این مساله باعث شده عملکرد بانک‌هایی که بهتر کار می‌کردند، زیر سایه عملکرد نامناسب دیگر بانک‌ها بروند. بنابراین نظام ارزشیابی و رتبه‌بندی باعث می‌شود عملکرد مناسب یک بانک از عملکرد غیرصحیح بانک دیگر تفکیک شود و ناظران با توجه به عملکرد بانک‌ها، از ابزارهای مختلف استفاده کنند.

بنابراين در نهایت رتبه‌بندی بانک‌ها و موسسات اعتباری، زمینه را برای ایجاد رقابت سالم ميان بانک‌ها برای ارايه خدمات مطلوب به آحاد جامعه فراهم می‌کند. همچنین با توجه به اینکه مشکلات یک بانک به‌سرعت می‌تواند کل نظام پولی کشور را با مخاطره مواجه کند، یک رتبه‌بندی دقیق می‌تواند با شناسایی بانک‌های ضعیف و انجام برخی اقدامات پیشگیرانه، احتمال وقوع بحران‌های سیستمی پولی و بانکی را کاهش دهد؛ بنابراين قطعا بانک‌هایی که از وضعیت مطلوبی برخوردارند، از این رتبه‌بندی استقبال خواهند کرد.

رتبه‌بندی توسط موسسات بین‌المللی

در حال حاضر هنوز بحث درباره رتبه‌بندی بانک‌‌ها توسط بانک مرکزی تمام نشده که کارشناسان ارشد نظام پولی و بانکی کشور در ارتباط با رتبه‌بندی از سوی موسسات بین‌المللی سخن به‌میان می‌‌آورند.

یکی از مهم‌ترین نقش‌‌هایی که نظام بانکی ایران می‌‌تواند برای بهبود شرایط اقتصادی ایفا کند، افزایش سرمایه است، زیرا نظام بانکی ایران برای تامین مالی تمام بخش‌‌های اقتصادی ایران آمادگی ندارد.

در حال حاضر تنها تعداد کمی از بانک‌‌های ایرانی در نظام رتبه‌بندی بین‌المللی دارای رتبه هستند و سایر بانک‌‌ها نیز باید از موسسات رتبه‌بندی درجه اعتباری بگیرند.

پس از برجام، بیشتر چالش‌‌هایی که بانک‌‌های ایرانی با آن روبه‌رو بودند، برطرف‌نشدن تمامی تحریم‌‌ها و آمادگی ناکافی بانک‌‌ها برای همکاری‌‌های بانکی بین المللی بود که اکنون شرایط در حال بهبود است، اما این موضوع که بیشتر بانک‌‌ها رتبه بین‌المللی ندارند، کار را سخت می‌‌کند.

در این ارتباط طی نامه‌‌ای به مسوولان بانک مرکزی، خواستار اعلام رتبه‌بندی بانک‌‌ها توسط این نهاد شدیم که مسوولان این نهاد نظارتی با بیان اینکه صلاح نمی‌‌بینند پاسخ پرسش‌هاي ارسال‌شده را بدهند، از پاسخ دادن به رسانه به‌عنوان نماینده افکار عمومی طفره رفتند.