تروريسم و نقش ارتباطات در توسعه آن

• 23 بهمن 1395 07:8 ق.ظ
• پريسا خسروداد

يکي از آثار شوم و ضد انساني حال حاضر که جهان را تحت تاثيرخود قرار داده و موجب بروز تغييرات بسياري در سياست‌هاي جوامع بين‌المللي شده، «تروريسم» است که متاسفانه ارتباطات نقش بسزايي را در توسعه و صادرات خشونت‌‌بار آن حتي به دور افتاده‌ترين نقاط آفريقا ايفا کرده است. رويکردي در اين خصوص وجود دارد که تروريسم با اتکا بر ارتباطات در دنياي امروزي، علاوه بر داشتن ماهيت نظامي، داراي ماهيت رسانه‌اي و اطلاعاتي نيز هست. در اين مقاله ضمن پرداختن به موضوع «تروريسم و نقش ارتباطات در توسعه آن»، به ارزيابي و تحليل اين مهم از ساير ابعاد مي‌پردازيم.

ايران؛ اصلي‌ترين قرباني تروريسم دولتي سايبري

عموما با شنيدن واژه تروريست، فرد يا افرادي راديکال و افراطي تصور مي‌شوند که سعي دارند با انجام اقداماتي انتحاري يا بمب‌گذاري‌هاي مرگبار رعب و وحشت در جامعه ايجاد کنند، در صورتي که هميشه هم چنين نيست! همان‌طور که رشد و توسعه ارتباطات طي سال‌هاي اخير خدمات قابل توجهي به گروه‌هاي تندرو براي اقدامات تروريستي ارايه کرده، در سطوحي ديگر نيز تاثيرگذار بوده است، به‌طوري که امروزه شاهد شکل‌گيري پديده‌اي به نام تروريسم دولتي سايبري هستيم و متاسفانه ايران يکي از اصلي‌ترين مقاصد اين‌گونه اقدامات جنايتکارانه و ضد انساني است.

در اين شيوه از تروريسم، دولت‌هايي که منافع آنها با کشور قرباني در تضاد است يا به‌عبارتي مناقشه‌اي ميان آنها وجود دارد، با استفاده از امکاناتي که ارتباطات و به‌خصوص آن دسته از وسايل ارتباط جمعي که بر پايه فناوري استوار است در اختيارشان قرار مي‌دهد، سعي مي‌کنند چالش‌هايي را براي کشور مورد هدف ايجاد کنند که مي‌تواند به بروز فجايع بزرگي بينجامد. يکي از بارزترين نمونه‌هايي که در اين زمينه به وقوع پيوست، انتشار بدافزار استاکس‌نت در تاسيسات هسته‌اي ايران و به‌ويژه نيروگاه‌هاي بوشهر، نطنز و فوردو در سال 1389 بود. ورود اين بدافزار که بعدها دولت اسراييل و آمريکا رسما انتشار آن را به عهده گرفتند، از طريق حافظه‌هاي جانبي صورت گرفته و شيوه عملکرد آن به‌گونه‌اي بود که مي‌توانست کيفيت و عملکرد محصول توليدشده توسط نيروگاه‌هاي هسته‌اي ايران را که در اصل همان اورانيوم غني‌شده بود، تحت تاثير قرار دهد. گرچه سرانجام اين حمله با اقدامات به موقع شناسايي و خنثي شد، اما متخصصان بر اين باورند که در صورت ادامه فعاليت مي‌توانست فاجعه‌اي مانند چرنوبيل را براي ايران رقم بزند. به غير از استاکس‌نت، ايران مورد حمله‌هاي سايبري بسيار ديگري قرار گرفته است که هدايت‌ آنها را دولت‌هاي خارجي با هدف انجام اقدامات تروريستي به عهده داشته‌اند. همان‌طور که پيش از اين نيز بدان اشاره شد، لزوما هدف حملات تروريستي دولتي که بر پايه استفاده از ارتباطات و به‌ويژه اينترنت بوده است، کشتار و از بين بردن مردم به خاطر داشتن گرايش‌هاي مذهبي يا نژادپرستانه نيست، بلکه بعضا دسترسي به اطلاعات نظامي يا پايگاه‌هاي داده کشور قرباني را دنبال مي‌کند. در همين راستا حملات سايبري کشورهايي همچون ايالات متحده آمريکا، اسراييل و عربستان سعودي به سايت‌هاي دولتي ايران از جمله اين موارد هستند. گرچه مسووليت بسياري از اين حملات هيچ‌گاه به‌طور رسمي توسط دولت کشورهاي مذکور پذيرفته نشد، اما بررسي اهداف حملات مي‌تواند تبيين‌کننده خاستگاه آنها باشد.

انتقال پيام به کودکان از طريق توليد اپليکيشن

کودکان، يکي از اصلي‌ترين مقاصد جذب مخاطب براي گروه‌هاي تروريستي را تشکيل مي‌دهند و در اين ميان، داعش به‌عنوان تشکيلاتي که با ايجاد سپر انساني از زنان و کودکان تا کنون عمليات‌هاي انتحاري بسياري را سازماندهي و اجرا کرده، از ارتباطات بهره فراواني براي جذب اين طيف از مخاطبان برده است. با گسترش و توسعه ارتباطات در اقصا نقاط جهان، تبلت، گوشي‌هاي هوشمند و ساير گجت‌ها در سبد کالاهاي روزمره‌اي قرار گرفته‌اند که در بسياري از کشورهاي توسعه يافته و حتي در حال توسعه در دسترس کودکان و نوجوانان قرار داد. در اين ميان، توليد و انتشار برنامه‌هاي کاربردي (که توسط واحد تبليغات داعش موسوم به «کتابخانه حميت» (Library of Zeal) طراحي، توليد و منتشر مي‌شود به‌عنوان وسيله‌اي براي انتقال پيام مورد استفاده قرار مي‌گيرد.

تاکنون برنامه‌هاي اندرويدي بسياري توسط داعش با اهداف مختلف به‌منظور برقراري ارتباط با کودکان و نوجوانان در فضاي مجازي منتشر شده است. اما شناخته‌شده‌ترين آنها، اپليکيشني به نام «حروف» است که هدف آن در ظاهر آموزش زبان عربي به کودکان و نوجواناني است که به زباني غير از عربي تکلم مي‌کنند. اما در واقع ترويج خشونت در ميان افراد گروه سني پايين‌تر از 18 سال و آشناکردن آنها با قتل و ترور را دنبال مي‌کند. اين اپليکيشن که به‌نوعي پل ارتباطي داعش با کودکان است، براي آموزش حروف عربي به کودکان از لغاتي استفاده شده است که متعلق به تسليحات نظامي و اسلحه است. براي نمونه، حرف «ب» نماد «بندقيه يا اسلحه»، حرف «ص» نماد «صاروخ يا موشک»، حرف «ر» نماد «رصاصه يا گلوله»، حرف «س» نماد «سيف يا شمشير» و حرف «د» نماد «دبابه يا تانک» معرفي شده است. اپليکيشن تروريستي حساب همچنين به شکل بازي و ترانه همراه با تصاوير و رنگ‌هاي جذاب در کنار نمايش پرچم ويژه داعش به اسطوره‌سازي برخي از تروريست‌هاي کشته‌شده فعال در عمليات‌هاي مختلف مي‌پردازد.

برنامه اندرويدي مذکور براي نخستين بار توسط پيام‌رسان تلگرام و کانال‌هاي متعلق به اين تشکيلات در دسترس همگان قرار گرفت و پس از مدتي توسط مديران شبکه‌هاي اجتماعي مسدود شد.

لزوم ايجاد جامعه نظارتي در کنار جامعه اطلاعاتي

رشد و توسعه تروريسم در دنياي کنوني باعث به چالش کشيده‌شدن موضوعات مهمي در حوزه ارتباطات شده که يکي از آنها جامعه اطلاعاتي است. جامعه اطلاعاتي از منظر اين حوزه جامعه‌اي وابسته به خدمات اطلاعاتي است که توسط رسانه‌ها ارايه مي‌شود و ارتباطات را به‌عنوان عامل واقعي انتقال به منظور ايجاد تحول در افراد براي دستيابي به اطلاعات و ارزش‌هاي اطلاعاتي و در نهايت رسيدن به توسعه تبيين و شناسايي مي‌کند. اما همين قضيه به‌نوعي به عاملي رو به رشد براي گسترش تروريسم در جهان تبديل شده است، به‌طوري که برخي از نظريه‌پردازان اين حوزه مانند گيدز و وبستر را واداشته تا جهت‌گيري‌هاي جديدي را هم‌راستا با جامعه اطلاعاتي ابراز کنند. موضع‌گيري جديدي که بر تاثيرگذاري توسعه ارتباطات بر گسترش تروريسم با مورد توجه قراردادن جامعه اطلاعاتي استوار است، موضوع جامعه نظارتي را پيش مي‌کشد. در اين رويکرد، جامعه نظارتي به‌عنوان يک رقيب در مقابل جامعه اطلاعاتي قرار نمي‌گيرد و به مقابله برنمي‌خيزد، بلکه بر اين باور است که توسعه جامعه اطلاعاتي و برخورداري مخاطبان با انگيزه‌هاي مختلف ايجاب مي‌کند تا در کنار توسعه ارتباطات، تامين امنيت نيز به‌عنوان يک دغدغه مدنظر قرار گيرد. به‌عبارت ديگر، نقش جامعه نظارتي در توسعه ارتباطات، تامين امنيت در ارتباطات است که از پايه‌اي‌ترين ويژگي‌هاي جامعه جهاني است.

جامعه نظارتي علاوه بر جامعه اطلاعاتي، جريان آزاد اطلاعات را نيز به‌نوعي تحت تاثير قرار مي‌دهد. جريان آزاد اطلاعات که دانستن را حق گيرنده پيام و مردم مي‌داند در چالشي که ارتباطات به‌عنوان يکي از عوامل گسترش تروريسم به آن دچار است، براي حق دسترسي مردم به اطلاعات نيز محدوديت‌ها و استثناهايي قايل شده که شامل ارسال اطلاعاتي است که باعث به‌خطر افتادن امنيت و آسايش در سطوح ملي و بين‌المللي مي‌شود. گرچه اين استثناها بعضا مورد سوءاستفاده دولت‌ها با سياست‌هاي بسته و پيشگيرانه در اجراي قانون جريان آزاد اطلاعات قرار مي‌گيرد، اما پايه آن بر اين اساس استوار است که اطلاع‌رساني محتواهايي که به ترويج تروريسم يا ايجاد انگيزه براي علاقه‌مندان به اين قبيل تشکيلات منجر مي‌شود، نبايد به واسطه حقوقي که حوزه ارتباطات براي آزادي اطلاعات قايل شده است، نشر پيدا کند.

خدمات ارتباطات پس از وقوع حملات تروريستي

گرچه ديدگاه رايج موجود بر اين محور استوار است که ارتباطات نقش بسزايي را در توسعه تروريسم ايفا مي‌کند، اما در مقابل اين نگاه بدبينانه عملکردهايي هم وجود دارد که نشان مي‌دهد ارتباطات مي‌تواند به‌خوبي در قامت يک فرايند کنترل‌کننده به مهار اين پديده شوم بپردازد. اين قضيه بيش از هر جاي ديگري در فضاي مجازي قابل مشاهده و پيگيري است. بارزترين نمونه‌اي که طي آن گسترش ارتباطات به مهار هرچه بيشتر يک فاجعه تروريستي منجر شد، حملات تروريستي نوامبر 2015(22 آبان 1394) به شهر پاريس بود. گرچه بعدها مشخص شد بستر و پايه حملات مذکور که به کشته شدن 140 نفر و زخمي شدن 415 انسان در نزديکي ورزشگاه استاد دوفرانس واقع در پاريس انجاميد، با استفاده از امکاناتي که ارتباطات در توسعه برقراري ارتباط به تروريست‌ها داده بود طرح‌ريزي شده بود اما در مقابل همين فرايند، يعني ارتباطات از طريق فضاي مجازي، خدمات قابل توجهي به دولت‌ها و همچنين بازماندگان اين رويداد ارايه داد.

بررسي‌هاي انجام‌شده پس از حملات پاريس نشان داد كه تروريست‌هاي داعش با استفاده از محيطي به نام شبکه پلي‌استيشن در فضاي مجازي که توسط يکي از شرکت‌هاي معروف سازنده بازي‌هاي رايانه‌اي براي انجام بازي‌هاي آنلاين به‌صورت چندنفره طراحي شده بود، به چت، گفت‌وگوي همزمان و سرانجام برنامه‌ريزي براي پياده‌سازي اهداف شوم خود پرداخته بودند. اما پس از وقوع اين حملات، شبکه‌هاي اجتماعي و موتورهاي جست‌وجو به‌سرعت دست به کار شدند و خدماتي ارايه کردند که نقش بسزايي را در مديريت اين بحران ايفاد کرد؛ از جمله اينکه فيس‌بوک امکان Safety Check خود را فعال کرد تا کاربران اين شبکه اجتماعي که در مناطق مورد حمله زندگي مي‌کردند بتوانند ايمني و سلامت خود را روي نمايه‌اي ويژه اعلام کنند. همچنين موتور جست‌وجوي گوگل نيز تماس تلفني بين‌المللي با فرانسه را از طريق برنامه همراه Hangouts رايگان کرد تا افرادي که در خارج از اين کشور هستند بتوانند با حداقل هزينه از وضعيت دوستان خود مطلع شوند. شبکه‌هاي ارتباطي علاوه بر ارايه خدمات پس از وقوع موقعيت‌هاي اضطراري بر اثر تهديدات تروريستي، نقش بسزايي را نيز در شناسايي و آگاهي‌رساني نسبت به اين پديده ايفا کرده‌اند که بارزترين نمونه آن ايجاد هشتگ (#) به منظور دسته‌بندي و به‌اشتراک‌گذاري پست‌ها و نظرات درباره اقدامات شنيع تروريستي در سطح جهان است.

نتيجه‌گيري

در عصري که ما در آن زندگي مي‌کنيم، بر خلاف آنچه پيش از اين تصور مي‌شد توسعه‌يافتگي يا عقب‌ماندگي کشورها صرفا در شاخص‌هاي اقتصادي خلاصه نمي‌شود. در اين ميان، جهاني شدن با اتکا بر ارتباطات و وسايل ارتباط جمعي به‌عنوان يکي از پرفشارترين اهرم‌هاي پيشبرد توسعه مي‌تواند نقش بسزايي را در توسعه‌يافتگي ايفا کند. اما با توجه به کارکردهاي مختلف ارتباطات براي نظام‌ها و دستگاه‌هاي مختلف، گاه قدرت ويران‌کنندگي آن بر ساير آثار مثبت و سحرآميزش پيشي مي‌گيرد که بارزترين مصداق آن نقشي است که تروريست‌ها از ارتباطات به‌عنوان يک موج استفاده کردند و به توسعه فعاليت‌هاي مرگبار و ضد بشري خود پرداختند.

در اين ميان عواملي نيز وجود داشت که در کنار يکديگر چيده و باعث شد تروريست‌هاي تکفيري داعش در مقايسه با ساير همتايان‌شان بتوانند بهره بيشتري از ارتباطات و وسايل ارتباط جمعي براي سازماندهي اعمال شوم خود ببرند. نخست اينکه برخلاف تروريست‌هايي که پيش از اين جهان شاهد ظهور آنها بود و همواره به دليل داشتن باورها و عقايد التقاطي خود سعي مي‌کردند از هر آنچه به فناوري مربوط است دوري کنند، تشکيلات تروريستي داعش به‌خوبي به اين واقعيت آگاه بود که به کاربستن ارتباطات و مهندسي افکار عمومي تا چه ميزان مي‌تواند به آنها در پيشبرد اهداف‌شان کمک کند. به‌عبارت ديگر، داعش نقش ارتباطات و رسانه را از آغاز فعاليت خود تا کنون به‌خوبي درک کرد، جدي گرفت و نتيجه آن را نيز به‌خوبي لمس کرد. اما در سوي ديگر، گردانندگان و صاحبان شبکه‌هاي اجتماعي و پيام‌رسان‌ها قرار دارند که با دادن امکان نمايش ويديوها و پيام‌هاي تشکيلات تروريستي، مسير استفاده از ارتباطات به‌ويژه در فضاي مجازي را براي آنها هموار کردند.

گرچه به‌دليل وجود امپرياليسم رسانه‌اي و نيز قدرت لابي‌گري غول‌هاي تصميم‌گير مانند گوگل، يوتيوب، فيس‌بوک و... در فضاي مجازي هميشه به نوعي اين واقعيت ناديده گرفته مي‌شود که جلب بازديدکننده بيشتر و دستيابي به رونق در کسب‌وکار، دو عاملي بودند که باعث شدند رسانه‌هايي که داعش از آنها در انتقال پيام خود و گسترش فعاليت‌هاي ضد انساني بهره گرفت از مسدودسازي يا به‌عبارتي سانسور محتواي مربوط به تروريست‌ها چشم‌پوشي کنند و اين جريان، قوي‌ترين چالش نقش ارتباطات در گسترش فعاليت‌هاي تروريستي در جهان بود. به‌عبارت ديگر، گرچه ارتباطات در هماهنگ‌سازي عمليات تروريستي و برنامه‌ريزي براي پياده‌سازي آنها نقش قابل توجهي را ايفا کرد، اما مهم‌تر از آن تاثيري بود که با ايجاد رعب و وحشت در افکار عمومي گذاشت و نيز زمينه‌هاي جذب مخاطب و سپس عضوگيري جوانان و نوجوانان را از اقصا نقاط دنيا فراهم کرد. البته ارتباطات و وسايل ارتباط جمعي فقط تسهيل‌کننده گسترش فعاليت‌هاي تروريستي در جهان نيستند، بلکه به‌عنوان راهبردي براي مقابله با اين پديده نيز مورد استفاده قرار مي‌گيرند. اين تاثير‌گذاري علاوه بر اينکه جنبه‌هاي فني و تکنيکي تقابل با تروريسم را دربر مي‌گيرد، شامل فاش‌سازي و نمايش اوج خشونت و اعمال وحشيانه آن از طريق تاثيرگذاري بر افکار عمومي است.

منابع

- صديق بناي، هلن (1389). مفاهيم: ارتباط و ارتباطات چيست؟ سرويس ارتباطات و روزنامه‌نگاري. همشهري آنلاين.

 http://www.hamshahrionline.ir/details/100727

- تجري، ذبيح‌اله (1385). نقش رسانه‌ها در بسترسازي مناسب جهت تحقق چشم‌انداز برنامه 20 ساله جمهوري اسلامي ايران. روزنامه رسالت. شماره 5976. صفحه 18.

- کهن‌چي، شبنم (1395). تجارت خونين ارتباطات در سوريه. روزنامه فناوران.

- کهن‌چي، شبنم (1394). 2015 سال حمله تروريست‌ها به شبکه اجتماعي. روزنامه فناوران.

- کاوه، محمد (1391)، آسيب‌شناسي بيماري‌هاي اجتماعي (جلد اول). تهران: نشر جامعه‌شناسان. چاپ اول 1391.

- لطفي، ميثم (1394). روش استفاده تروريست‌ها از شبکه‌هاي اجتماعي- هفته‌نامه عصر ارتباط

- لطفي، ميثم (1394). ناتواني دولتمردان از رديابي سايبري تروريست‌ها. هفته‌نامه عصر ارتباط.

- قديمي، اسماعيل (1394)، شبکه‌هاي اجتماعي، امنيت و تروريسم. هفته‌نامه صدا. شماره 61 خبرگزاري جمهوري اسلامي ايران (1393). وقتي شبکه‌هاي اجتماعي به شعارهايشان پشت پا مي‌زنند.

- خبرگزاري فارس (1394). حربه‌ها و ترفندهاي رسانه‌اي داعش در منطقه.

- پايگاه خبري تحليلي اخبار فناوري اطلاعات و ارتباطات به نشاني itanalyze.ir))

- پايگاه خبري تحليلي انتخاب (1393). با رسانه‌هاي داعش بيشتر آشنا شويد.

- پايگاه خبري استاديت (1394). جدال گوگل و اتحاديه اروپا بر سر حق فراموشي. سرويس اينترنت.

http://www.ostadit.ir/internet/%D8%AC%D8%AF%D8%A7%D9%84-%DA%AF%D9%88%DA%AF%D9%84-%D9%88-%D8%A7%D8%AA%D8%AD%D8%A7%D8%AF%DB%8C%D9%87-%D8%A7%D8%B1%D9%88%D9%BE%D8%A7-%D8%A8%D8%B1-%D8%B3%D8%B1-%D8%AD%D9%82-%D9%81%D8%B1%D8%A7%D9%85/

- خبرگزاري رجانيوز (1395). پخش المنار با کمک شبکه ماهواره‌اي روسي. سرويس بين‌الملل. شناسه خبر: 238341

- داعش. دانشنامه آزاد ويکي‌پديا.

https://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%AF%D8%A7%D8%B9%D8%B4

- القاعده. دانشنامه آزاد ويکي‌پديا.

https://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%A7%D9%84%D9%82%D8%A7%D8%B9%D8%AF%D9%87

- شرکت ايمن رايانه پندار (1394)، مطابق قانون «حق فراموشي» کاربران اينترنت گوگل مجبور به حذف 440 هزار لينک از ليست جستجوي خود شد! سرويس فناوري اطلاعات. آژانس خبري ايستنا. http://www.ictna.ir/id/074910/

- تکنولوژي‌هاي ارتباطي و تروريسم در آسياي جنوب شرقي (1388)، قسمت دوم. پايگاه اطلاع رساني سرويس پگاه حوزه. شماره 260.

http://www.hawzah.net/fa/Magazine/View/3814/6931/83633/%D8%AA%DA%A9%D9%86%D9%88%D9%84%D9%88%DA%98%DB%8C-%D9%87%D8%A7%DB%8C-%D8%A7%D8%B1%D8%AA%D8%A8%D8%A7%D8%B7%DB%8C-%D9%88-%D8%AA%D8%B1%D9%88%D8%B1%DB%8C%D8%B3%D9%85-%D8%AF%D8%B1-%D8%A2%D8%B3%DB%8C%D8%A7%DB%8C-%D8%AC%D9%86%D9%88%D8%A8-%D8%B4%D8%B1%D9%82%DB%8C-%D9%82%D8%B3%D9%85%D8%AA-%D8%AF%D9%88%D9%85

- تله‌هاي سايبري داعش براي کودکان (1395). سايت خبري-تحليلي www.itanalyze.ir

- تاريخچه ارتباطات: دود، نور، پرچم و كبوتر (1385). روزنامه اعتماد. صفحه 7. شماره 1119

- بررسي نحوه عملکرد داعش در شبکه‌هاي اجتماعي (1394). هفته نامه چلچراغ