مسوولان اختلال‌های بی‌پایان، کیستند و چه می‌کنند؟

سامانه بورس کشور بازیچه یک شرکت خارجی

• 01 دی 1397 07:2 ق.ظ
• نادر نینوایی

کافی است عبارت «اختلال سامانه بورس» را در گوگل وارد کنید تا تاریخچه‌ای عظیم و طولانی از پاسخ‌ها را به دست آورید. حجم این اخبار به‌قدری زیاد است که اصلا نمی‌دانید باید از کجا شروع به پیگیری و نوشتن گزارش کنید.

گزارش‌های مکرر همه تاکید دارند که این اختلال‌های ظاهرا ابدی، تاثیرات مهمی بر معاملات بورس کشور داشته است. اما ماجرا چیست و چه کسانی در سازمان بورس کشور مسوول وضع موجود و تداوم بلاتکلیفی‌ها و اختلال‌ها هستند؟ اصولا چه کسانی از تداوم این مشکل سود می‌برند؟ چرا هیچ نهاد نظارتی روی مشکلات قدیمی و مزمن قلب بازار بورس و سرمایه کشور تمرکز نکرده است؟ چه عواملی مانع درمان این معضل قدیمی شده است؟ اختلا‌ل‌های مذکور عمدی است یا سهوی؟ این موارد بخشی از پرسش‌هایی است که در نگاه اول به ذهن هر مخاطبی می‌رسد. اما ماجرا و تاریخچه این اختلال‌ها چیست؟

آخرین خبر از اختلال‌ها

موضوع بروز اختلال در سامانه معاملاتی بورس چیز جدیدی نیست و مدت‌ها است که این اختلال ادامه‌دار روی اعصاب کاربران اين سامانه راه می‌رود. در تازه‌ترین سریال طولانی اختلال‌ها، اما سه‌شنبه 20 آذرماه بود که سامانه معاملاتی بورس در جریان معاملات بازار سهام با اختلال مواجه شد و معامله‌گران فرابورس امکان دادوستد سهام از طریق آن را از دست دادند.

یکی از سایت‌های کاربردی برای انجام معاملات اوراق بهادار، سامانه معاملاتی بورس یا همان ‌سایت مدیریت فناوری بورس است که در اصطلاح عموم با عنوان TSE شناخته می‌شود و در حقیقت پل ارتباطی سهامداران و فعالان بازار سرمایه با اطلاعات و آمار معاملات سهم محسوب می‌شود.

با توجه به اینکه این سایت تنها مرجع رسمی آمار لحظه‌ای معاملات است، اطلاعات بسیار مهم و حساسی در اختیار فعالان بازار سرمایه می‌گذارد. با توجه به اختلال پیش‌آمده می‌توان از آن به‌عنوان سرگردانی معامله‌گران بورس در دریافت اطلاعات آنی معاملات یاد کرد، کمااینکه در اثر اختلالات اخير در سامانه و به تبع آن با مختل شدن معاملات شاخص بورس در جریان دادوستدهاي بازار سرمایه، شاخص بورس ۶۸۰ واحد افت کرد.

روز بيستم آذر‌ماه در جریان دادوستدهای بازار سرمایه تعداد یک میلیارد و 357 میلیون سهم و حق‌ تقدم به‌‌ ارزش 339 میلیارد تومان در 112 هزار نوبت مورد دادوستد قرار گرفت كه شاخص بورس با افت 680 واحدی در ارتفاع 166 هزار و 235 واحد قرار گرفت.

اما به دنبال اين اختلال شاخص‌های اصلی بازار سرمایه هم روز منفی را پشت سر گذاشتند، به‌طوری که شاخص قیمت (وزنی ــ ارزشی) 197 واحد، کل (هم‌وزن) 0.2 واحد، قیمت (هم‌وزن) 0.2 واحد، آزاد شناور 569 واحد و شاخص‌های بازار اول و دوم به‌ترتیب 422 و 1740 واحد افت کردند.

در بازارهای فرابورس ایران هم با معامله 59 میلیون ورقه به‌ارزش 22 میلیارد تومان در 28 هزار نوبت، آیفکس  2 واحد افت کرد و در ارتفاع 1855 واحد قرار گرفت.

بروز اختلال در سامانه بورس باتوجه به تحت تاثير قرار گرفتن شاخص‌ها مي‌تواند در حكم يك فاجعه براي سرمايه‌گذاران و صدالبته كل بورس كشور باشد. با اين وجود اما تا اين لحظه اقدامي موثر براي جلوگيري از بروز اين اختلالات صورت نگرفته و مرور سابقه‌ اختلال‌هاي بورس نشان‌ مي‌دهد كه اين مشكل مدت مديدي است كه وجود داشته است.

مروری بر سابقه اختلالات در سامانه بورس

اگرچه حجم اختلال‌ها در سامانه بورس گسترده است اما بد نیست مروری بر برخی از آنها داشته باشم.

۱۳ مرداد سال 95 بود كه بعد از گذشت۴۰ دقیقه از شروع فعالیت سهامداران در بورس، به‌دلیل اختلال در سیستم هسته، کل معاملات بازار متوقف شد و حدود يك ساعت و 10 دقيقه زمان صرف حل مشكل و راه‌اندازي مجدد سامانه شد.

در ۸ آبان 95 نیز بار دیگر این مشکل تکرار شد و بازار با تاخیر حدود دو ساعت فعالیت خود را آغاز کرد. این موضوع که طی سال‌های قبل نیز رخ داده بود، عمدتا در زمان عرضه‌های اولیه بارها به وقوع مي‌پيوست و در این خصوص مسوولان طی دوره‌های مختلف یکی از مشکلات عمده درخصوص این اختلالات را فشار بالای معاملات هنگام عرضه‌های اولیه و هنگام رونق بازار می‌دانستند.

24 آذرماه 95، سهامداران بازار سهام در حالی انتظار بازگشایی بازار را داشتند که در اولین اطلاعیه و دقایقی قبل از بازگشایی بازار، پیام ناظر زمان شروع معاملات را ساعت 5/9 صبح اعلام کرد. با وجود اینکه سهامداران در انتظار بازگشایی بازار در زمان مزبور بودند، دومین اطلاعیه منتشرشده از سوی مدیریت عملیات بازار زمان شروع بازار را به ساعت ۱۰ صبح موکول کرد، اما ماجرای سردرگمی سهامداران و توقف بازار به اینجا ختم نشد و در سومین مرحله اطلاع‌رسانی، این نهاد بدون مشخص کردن زمان بازگشایی از تداوم روند اختلال در سامانه معاملاتی خبر داد تا در نهایت بورس تهران در ساعت ۱۰:۱۰ فعالیت خود را آغاز کرد.

اواخر مهرماه امسال چيزي از آغاز به كار سامانه بورس نگذشته بود كه بار ديگر اختلال در هسته معاملات سبب توقف سفارش‌گيري و انجام معاملات شد.

به اين ترتيب نه‌تنها حفظ رونق بورس به دليل انفعال مقام سياست‌گذار محقق نشد، بلكه ابتدايي‌ترين زمينه انجام معاملات در بازار سهام نيز مورد غفلت قرار گرفت.

اين اختلالات در سامانه بورس البته هرگز به صورت كامل متوقف نشد و در هفته‌هاي گذشته نيز در چند نوبت شاهد بروز اختلال در سامانه بورس بوده‌ايم.

گزارشی از زوایای پنهان یک اختلال ابدی

در بررسی تاریخچه گزارش‌ها از اختلال قدیمی سامانه بورس کشور به Atos برخورد می‌کنیم که نام یک شرکت اروپایی فناوری اطلاعات با شعباتی در پاریس، فرانسه و مونیخ آلمان است که با تلفیق سیستم‌ها و خدمات معاملاتی با فناوری بالا، ارتباطات متحدالشکل، داده‌های بزرگ و امنیت سایبری را طراحی و پیاده‌سازی می‌کند.

پایگاه داده‌ها و نرم‌افزار معاملاتی بازار سرمایه ایران حدود 12 سال قبل توسط این شرکت فرانسوی طراحی و پیاده‌سازی شد که ظاهرا به‌دلیل تحریم‌ها نوسازی آن انجام نگرفت.

اما در آذرماه 95 کارشناسان این شرکت همزمان با اجرای برجام و تعلیق تدریجی تحریم‌ها، برای بار دوم به ایران سفر کردند تا ضمن دیدار با مدیران سازمان بورس و اوراق بهادار در خصوص به‌روزرسانی پایگاه داده‌ها و نرم‌افزار معاملاتی بازار سرمایه ایران، تفاهم‌نامه همکاری امضا کنند.

با اين وجود هنوز امضاي برجام خشك نشده بود كه آمريكا از آن خارج شد و حالا با بازگشت دوباره تحریم‌ها و اما و اگرهای اروپایی‌ها برای ادامه همکاری با ایران، پشتیبانی از نرم‌افزار معاملاتی بازار سرمایه با چالش‌های جدیدی مواجه شده است.

این چالش با مستقل شدن سامانه معاملاتی بورس اوراق بهادار تهران از فرابورس ایران در آبان‌ماه 95 عمیق‌تر و بزرگ‌تر نيز شده است.

وجود حفره‌های مختلف در پیکره پایگاه داده‌ها و نرم‌افزار معاملاتی بازار سرمایه باعث شده تا هر چند وقت یک بار داستان تکراری قطع ارتباط با هسته معاملات برای شرکت‌های کارگزاری و به تبع آن سهامداران بازار سرمایه دوباره مرور شود.

این موضوع طی معاملات دو هفته گذشته و نیز به دنبال اعلام اختلال در هسته معاملات فرابورس به اوج خود رسید تا به این ترتیب این بازار مجبور شود در شامگاه همان روز بروز اختلال از ابطال همه معاملات فرابورس خبر دهد بی‌آنکه دلیل آن را توضیح داده یا دست‌کم راهی برای جبران خسارت‌های ایجاد‌شده عنوان کند.

مدیرعامل شرکت مدیریت فناوری بورس، «این اختلال را ناشی از بروز حادثه‌ای پیش‌بینی‌نشده» دانست، درحالی‌که به گفته وی هنوز به‌طور فنی ریشه اصلی حادثه رخ‌داده در هسته معاملات فرابورس مشخص نیست!

این مشکل تا اواخر هفته ادامه یافت، اما در نهایت فرابورس اعلام کرد اختلال ایجاد‌شده رفع شده و از بازگشت دوباره معاملات به روال عادی خبر داد.

مدیرعامل فرابورس ایران ابتدا در پیامی اینستاگرامی از عموم فعالان بازار سهام بابت ایراد به‌وجود‌آمده در هسته معاملات این بازار عذرخواهی کرد و پس از آن دلیل بروز این مشکل را «ناشی از اختلال در load balancing  و ترافیک سفارشات در سامانه معاملات» دانست.

علت بروز اختلال درسامانه

درباره دلیل بروز اختلال‌های پی‌درپی سامانه معاملات بازار سرمایه برخی کارشناسان معتقدند، نبود قرارداد بلندمدت پشتیبانی با سرویس‌دهنده اصلی این سامانه و در عین حال توقف همکاری‌ها به دلیل بازگشت دوباره تحریم‌ها اصلی‌ترین علت‌ها در وقوع این حوادث است.

در این مورد مدیرعامل یک شرکت فعال در زمینه پردازش داده، دلایل بروز اختلال‌های مکرر در سامانه‌های معاملاتی بازار سرمایه را دسترسی‌نداشتن به فراهم‌کننده اصلی سرویس و خدمتIT  در ایران دانسته و می‌گوید: سامانه‌هایی که در بازار سرمایه استفاده می‌شود، به خاطر عدم ارتباط با سرویس پروایدرها به دلایلی همچون تحریم یا تمدید نشدن قرارداد پشتیبانی آنها باعث شده تا متخصصانی که به‌تازگی وارد این پروژه‌ها شده‌اند با وجود تلاش‌های فراوان، تجربه کافی برای حل مساله یا رفع ایرادهای ایجادشده را نداشته باشند، به‌خصوص آنکه در نوشتن کدهای اصلی نقشی نداشته‌اند. قدر مسلم شخصی که کد سیستم را نوشته می‌تواند در کمترین زمان ممکن مشکل ایجاد شده را برطرف كند.

اما برخي ديگر از كارشناسان، علت بروز اختلالات را نرم‌افزار تولیدشده از سوی گروه فرانسوی مي‌دانند.

طبيعي است كه شرکت Atos يعني توليدكننده نرم‌افزار وقتی با تحریم‌ها مواجه می‌شود، امکان همکاری با بازار سرمایه ایران را نخواهد داشت، اما همچنان متخصصان شرکت مدیریت فناوری در تمام سال‌های اخیر پای سیستم کنونی معاملات بازار سرمایه باقی مانده و سعي كرده‌اند آن را سرپا نگه دارند. نبايد فراموش كرد كه وقتی حادثه خاصی در کدنویسی و یا هسته معاملات رخ می‌دهد، شاید پیدا کردن آن مشکل توسط نيرويي غير از سازندگان اصلي آن بسيار دشوار يا حتي در مواردي غيرممكن باشد.

شعارهایی که درمان نمی‌کنند

سال‌ها است كه مقام ناظر، علت اختلال در سامانه معاملات را با ترافيك سنگين داده‌هاي ارسالي مرتبط مي‌داند. مشكل اختلال در هسته معاملات، بيش از 10 سال است كه ادامه دارد. به گفته مدير فناوري اطلاعات سازمان بورس و اوراق بهادار، اولين خرابي سيستم به سال 86 برمي‌گردد.

در حال حاضر مقامات سياست‌گذار در توجيه و نه تشريح مشكل كنوني هسته معاملات، به داستان قديمي تحريم‌ها اشاره مي‌كنند. اين در حالي است كه از سال‌هاي بسيار دور ايران با محدوديت‌هاي تحريمي دست‌وپنجه نرم مي‌كن،د ولي در اين بازه زماني طولاني، چاره‌اي براي اين مشكل نينديشيده است.

‌واقعيت اين است كه ايران در حيطه نرم‌افزاري كشور ضعيف و بی‌تجربه‌اي نيست و قاعدتا نبايد در اين خصوص وابستگي خاصي به كارشناسان و شركت‌هاي نرم‌افزاري خارج از كشور داشته باشد تا در بحبوحه بازگشت تحريم‌ها با مشكل جدي مواجه شود. علاوه بر اين، در حال حاضر معاملات بورس تهران فاقد آپشن‌ها و ابزارهاي پيچيده مالي است و سفارش‌هاي ارسالي تنها نياز به كدنويسي‌هاي ساده دارد. در عين حال درصورتي‌كه تعداد بازديدها مشكل كنوني سامانه مذكور باشد، ساده‌ترين راه ممكن براي جلوگيري از رخداد چنين مشكلاتي، اعمال محدوديت براي بازديدكنندگان است. قاعدتا تمامي بازديدكنندگان سامانه آنلاين معاملات بازار سهام كشورمان را سهامداران تشكيل نمي‌دهند. به گفته فعالان بازار سهام نيز اعطاي دسترسي زنده به تمامي بازديدكنندگان، مطابق با الگوي بين‌المللي نيست.

از سوي ديگر، نبود پشتيباني از سوي سازنده به دليل تحريم‌ها بهانه‌اي است كه سال‌ها به‌عنوان عامل اصلي بروز اختلال در سامانه بورس معرفي مي‌شود و همچنان نيز دوباره و دوباره اعلام مي‌شود. اين در حالي است كه امكان بومي‌سازي و توليد اين سامانه به لحاظ فني در داخل كشور وجود دارد.

مشکل و راهکار را هم می‌دانیم!

مطهره مروج، مدیر فناوری اطلاعات سازمان بورس و اوراق بهادار، علت وقوع اختلالات در سامانه بورس را مربوط به باگ چندساله سیستم معاملات که طی سال‌های قبل و از زمان خرید سامانه در دهه ۸۰ وجود داشته مي‌داند.

به گفته وي، این باگ در ساعت‌های نامشخص رخ می‌دهد و صرفا وابسته به حجم معاملات نیست، به‌طوری‌که شاهد بروز این باگ در حجم‌های کم و روزهای عادی نیز بوده‌ایم و در مقابل در روزی که بیش از ۷۰۰ هزار معامله هم داشته‌ایم، باگ مذکور رخ نداده است.

مشکل اصلی در حل این باگ، بازتولید شرایط رخداد بوده و سیستم فنی شرکت آتوس فرانسه و مدیریت فناوری تاکنون نتوانسته‌اند آن را بازتولید کنند تا با شبیه‌سازی و تکرار مجدد معاملات بتوان باگ مذکور را كشف كرده و برای رفع آن اقدام کرد؛ از طرفی گفته مي‌شود حتي خود شرکت پیاده‌ساز هم نتوانسته این مشکل را مرتفع سازد!

طبيعي‌است كه براي حل اين مشكل لازم است يك بار براي هميشه كل اين سيستم تغيير كرده و بومي‌سازي شود تا در صورت بروز مشكل حداقل امكان حل آن در داخل كشور وجود داشته باشد و تحريم‌ها تبديل به بهانه‌اي براي ادامه اختلالات در سامانه نشوند.

چرا سامانه بورس بومی‌سازی نمی‌شود؟

از ابتدای امسال تاکنون بيش از شش نوبت اختلال در سامانه معاملات بورس رخ داده است و عدم دسترسي به شركت فرانسوي توليدكننده نيز باعث شده تا بسياري از كارشناسان اين موضوع را پيش بكشند كه بومي‌سازي اين سامانه بهترين و شايد تنها راه‌حل پيش پاي مسوولان است كه البته تا اين لحظه ظاهرا به دلایل نامعلومی از قبول آن طفره رفته‌اند.

براساس اطلاعات موجود در حال حاضر حداقل چند شرکت داخلی فعال در حوزه مالی و بانکی، سامانه‌هایی به مراتب پیچیده‌تر، مهم‌تر و بزرگ‌تر را در کشور بومی‌سازی کرده و از دست و انحصار شرکت‌های خارجی به‌کل خارج کرده‌اند. شبکه شتاب تنها یک نمونه از توانمندی داخلی در کشور محسوب می‌شود که حجم عظیم و گسترده‌ای از تراکنش‌های پیچیده مالی و بانکی کشور را مدیریت کرده است. لذا حرف بر این است که کشور تجربیات موفق، زیر بار و آزموده‌شده‌ای دارد و لذا طبيعتا امكان بومي‌سازي سامانه بورس نيز امري ناممکن و دور از ذهن نيست. اما اینکه چرا تاکنون اقدام روشنی در این خصوص نشده جای تامل و پرسش دارد

 برخي از كارشناسان بر اين باورند كه تا زمانی که سیستم پایگاه داده و سامانه‌های معاملاتی بومی نوشته نشده یا با سرویس پروایدر اصلی ارتباط ایجاد نشود، تمام شدن اختلال در سامانه‌های معاملاتی کنونی بعید است. بنا به گفته يكي از فعالان حوزه بانكي كشور، در حال حاضر فراهم‌کننده‌های قوی سرویس و خدمات (Service‌ Provider) در ایران فعالیت می‌کنند که در صورت باز شدن درهای سازمان بورس به روی آنها می‌توانند کمک‌های فراوانی کنند. ارایه‌کنندگان سامانه‌های بانکداری متمرکز (Core Banking) یا شرکت‌های ارايه‌دهنده خدمات آي‌تي در ایران، سرویس‌پروایدرهای بزرگی در اختیار دارند که در صورت شفافیت بیشتر از سوی سازمان بورس می‌توانند در ایجاد زیرساخت‌های سامانه‌های معاملات بازار سرمایه کمک فراوانی کنند.

جمع‌بندی

سامانه فعلي بورس درواقع حكم خودروي كهنه و اوراقي را دارد كه ديگر لوازم يدكي آن هم در دسترس نيست و همچنان با سلام و صلوات و وصله‌پینه جلو می‌رود. به نظر مي‌رسد حال با گذشت بيش از يك‌دهه و استمرار اختلال در سامانه و با نظر به ضررهاي بسياري كه به اين علت به بورس كشور وارد شده، دليل كافي براي جايگزيني سامانه قديمي با يك توليد نوين و بومي وجود دارد.

دستاوردهای بومی‌سازی نظام‌های پرداخت و بانکداری الکترونیکی که تراکنش‌هایی چندین و چند برابر سامانه بورس دارند، امروز پیش روی ما و بدون مشکل و وابستگی به کمک‌های خارجی در حال کار هستند. در‌حالی‌که یک دقیقه اختلال در آنها می‌تواند مصیبتی برای کشور به بار آورد، اما با دقت تمام و بدون قطعي در حال ارايه خدمات بانكي هستند. با اين تفاسير بدون شك امكان ارايه مدل داخلي سامانه بورس نيز امري دور از ذهن نيست و در صورت صرف هزينه و اعتماد به توان داخلي كاملا دست‌يافتني است.

در نهایت اینکه همچون بسیاری از موارد مشابه، علت سکوت و بی‌تفاوتی انبوه نهادهای نظارتی کشور در ورود با فوریت و قاطعیت به پرونده اختلال‌های بی‌پایان سامانه معاملات بورس که همچون استخوانی لای زخم، به بازیچه دست یک شرکت خارجی تبدیل شده نیز از دیگر مجهولات این پرونده قدیمی به‌شمار می‌رود.