چالش‌های 12 گانه شورای‌عالی فضای مجازی

• 23 اردیبهشت 1396 07:7 ق.ظ
• مریم آریایی

تحول تکنولوژی در سال‌های اخیر سرعت بالایی به خود گرفته اما این تحولات و به تبع آن اتفاقات و پدیده‌های جدید در فضای مجازی حوادث غیرمترقبه نبوده‌اند بلکه رویدادهایی هستند که رفته‌رفته ولو با سرعتی بالا رخ داده و معمولا کشورها برای مواجهه با آن استراتژی تعیین می‌کنند؛ در کشور ما هم شورای‌عالی فضای مجازی با همین فلسفه آغاز به کار کرده و از مواضع مسوولان این شورا هم پیدا است که به درک و آگاهی درستی از سرعت تحولات رسیده‌اند اما اینکه متناسب با این سرعت حرکت شده یا خیر؟ با مرور عملکرد حداقل در یک سال گذشته روشن می‌شود.  
**برداشت یک استاد دانشگاه از نحوه روبه‌رویی ما با تحولات دنیای مجازی این است که ایران تاکنون در بحث فضای مجازی یک استراتژی تدافعی – تهاجمی داشته است. اما این روش زیاد دوام ندارد و باید زیرساخت‌ها و بسترسازی ایمن‌سازی را قوی کنیم.**
از آسیب‌های این نحوه مواجهه بسیار گفته شده و چالش‌هایی که این نوع برخورد با تحولات تکنولوژی در بردارد را بسیار شنیده‌ایم؛ آنچه در این سال‌ها شاهد بودیم شبیه این بود که تحولی رخ می‌دهد، پدیده‌ای در دنیای تکنولوژی ظهور می‌کند و در کشور ما بعد از مرحله نفی به پذیرش مشروط و محدودسازی به اندیشیدن به نسخه داخلی و تشکیل کارگروه به این منظور می‌رسد و در نهایت زمانی که تصمیمی گرفته می‌شود عمر آن پدیده بسر آمده و جایش را به پدیده تازه‌تری می‌دهد. 
**از نگاه علی گرانمایه‌پور استاد علوم ارتباطات در چنین شرایطی شورای‌عالی فضای مجازی در سال‌های آینده با چالش‌های 12 گانه‌ای روبه‌روست؛  به‌روزرسانی قوانین فضای مجازی، تفکیک قوانین فضای مجازی از فضای حقیقی، تعیین تکلیف ورود تجهیزات و ابزارهای ارتباطی ساده و پیشرفته مجهز به هوش مصنوعی، تدوین قوانین و ضوابط مربوط به چگونگی استفاده، به‌کارگیری و ورود ابزار و اشیای اداری، خانگی و صنعتی مجهز به اینترنت چیزها، تدوین ضوابط مربوط به هوش مصنوعی در شبکه‌ها و ابزارهای ارتباطی، تعیین تکلیف چگونگی و شرایط استفاده از شبکه ملی اطلاعات، اتخاذ استراتژی برای چگونگی استفاده از شبکه‌های بومی پیام‌رسان و اینکه چرا شبکه‌های بومی پیام‌رسان مورد اقبال عمومی قرار نمی‌گیرد، چند مورد از این چالش‌ها هستند. **
چالش دیگری که به آن اشاره شده طراحی و برنامه‌ریزی برای اتخاذ استراتژی‌های نوین با رویکردهای ایجابی برای نظارت و کنترل بر فضای مجازی است، چرا که تا سال 2020 وب 4 در راه است که ماهیت اینترنت تغییر خواهد کرد، برای ورود به این دوره جدید چه تدابیری اندیشیده شده است. دهه‌های آینده روزهای اینترنت آزاد است آن هم با شعار آزادی بیان با این موضوع چگونه مواجه خواهیم شد. سیم‌کارت‌های ماهواره‌ای و بالن‌های توزیع اینترنت رایگان از جمله ابزارهای این امور است.
ارایه طرح‌ها یا پیشنهادات به مجلس در قالب تعیین تکلیف چگونگی مقابله با حملات سایبری به کشور،  ظهور متولیان فراوان در حوزه کنترل، نظارت و تولید محتوا در فضای مجازی، نحوه رفتار و مدیریت استارت‌آپ‌های موفق ایرانی در حوزه خدمات، فروش، تجارت، کسب‌و‌کار و مسکن با توجه به اینکه استارت‌آپ‌هایی در ایران فعالیت دارند که مشاغل سنتی ما را به سمت رکود سوق می‌دهند و در نهایت اینکه  استراتژی بلند مدت شورای‌عالی فضای مجازی برای ایمن‌سازی فضای مجازی چیست؟ آیا باید آنتی‌ویروس بومی طراحی کرد؟ آیا باید شبکه ملی اطلاعات را راه‌اندازی کرد؟ این موارد چهار چالش دیگری هستند که به اعتقاد این استاد دانشگاه پیش‌روی شورای‌عالی فضای مجازی است. 
گرانمایه‌پور می‌گوید: اگر شورای‌عالی فضای مجازی برای این نقاط ضعف و چالش‌ها راه‌حل‌هایی داشت و فرصت ایجاد کرد، این همان مزایا و نقاط قوت این شورا محسوب می‌شود.
البته او اعتقاد دارد که** با این ترکیبی که در شورای‌عالی فضای مجازی وجود دارد نمی‌تواند برای بسیاری از چالش‌ها راه‌حل داشته باشد؛ یا باید نهادهایی تشکیل شوند که به این شورا مشورت دهند یا ترکیب شورا عوض شود. یا این شورا تبدیل به وزارت و سازمان شود.**
اینکه شورا راه‌حلی برای نحوه مواجهه با این چالش‌ها داشته یا نه را می‌توان در رفتار و عملکرد این شورا در مواجهه با پدیده‌های جدیدی دانست که به اعتقاد دبیر این شورا نحوه ارتباط انسا‌ن‌ها را تغییر می‌دهد. مروری کوتاه بر اخبار یک‌سال گذشته این شورا نشان می‌دهد که تا چه میزان و با چه سرعت و تناسبی با تحولات روزمره دنیای مجازی در حال طرح‌ریزی سیاست‌های کلان است.
در نخستین روزهای سال گذشته زمانی که ابوالحسن فیروزآبادی دبیر شورای‌عالی فضای مجازی نقشه راه شورا برای سال 95 را تبیین می‌کرد، اعلام شد که مواردی همچون رصد دقیق و به‌روز فضای مجازی در دستور کار قرار می‌گیرد تا بتوانند اطلاعات دقیق‌تر و به‌روزتری را براساس شاخص‌هایی که تعیین می‌کنند با فوریت در مرکز ملی فضای مجازی داشته و در اختیار اعضای شورا قرار دهند. 
پیام‌رسان‌های موبایلی و بحث داغ تلگرام
با داغ شدن بازار پیام‌رسان‌های موبایلی و در شرایطی که تلگرام تقریبا تمام بستر ارتباطی کشور را احاطه می‌کرد در فروردین سال گذشته اعلام شد شورای‌عالی فضای مجازی طرح حمایت از سه شبکه پیام‌رسان را در دستور کار دارد. آنچنان که در ابتدای سال گذشته وعده داده شد این طرح یک‌ساله است و برای مشترکان شبکه‌های خارجی الزاماتی ایجاد خواهد کرد که همه باید از آن تبعیت کنند.
به نظر می‌رسد شورای‌عالی فضای مجازی برای چالش اتخاذ استراتژی برای چگونگی استفاده از شبکه‌های پیام‌رسان بومی برنامه‌هایی داشت اما در ادامه برای اینکه چرا شبکه‌های بومی پیام‌رسان مورد اقبال عمومی قرار نمی‌گیرد؟ پاسخ درستی نداشت. 
به دنبال این دستور کار دو ماه بعد و در خرداد ماه سال 95 در جلسه شورای‌عالی فضای مجازی مقرر شد همه شبکه‌های پیام‌رسان برخط فعال کشور ظرف یک‌سال آینده انبارش یا ذخیره‌سازی داده‌های (دیتا) خود را در داخل کشور انجام دهند. به دنبال مصوبه مربوط به الزام انتقال سرور پیام‌رسان‌ها به داخل، تلگرام اعلام کرد که از این مصوبات تبعیت نمی‌کند.
علی‌رغم صراحت مصوبه آن روز اما چندی بعد از سوی مسوولان این شورا و وزیر ارتباطات اعلام شد که الزامی برای انتقال سرور به داخل تصویب نشده و هنوز در حال بحث و نهایی شدن است و البته در این میان تفسیر دیگری مطرح شد که اصلا بحث انتقال سرور به ایران مهم نیست بلکه مهم مدیریت ایرانی بر سرور است!
به هر حال فرجام این مصوبه آن شد که در جلسات بعدی از الزام انتقال سرور به ایران عقب‌نشینی شد و مشوق‌هایی مانند بهره‌مندی از تبلیغات برای شبکه‌های بومی و آنها که در ایران سرور دارند در نظر گرفته شد.
همچنین بر اساس سند دیگری که آن زمان، یعنی خرداد 95 به تصویب رسید، مقرر شد به‌تدریج و طی یک دوره گذار یک‌ساله، تولید شبکه‌های پیام‌رسان بومی در داخل ادامه یابد و با حمایت و ارایه تسهیلات به این شبکه‌ها، شرایط رقابتی با شبکه‌های برخط خارجی فراهم شود. البته این روزها این یک سال تقریبا سپری شده و خبری از اجرایی شدن آن مصوبه نیست. 
در جای دیگری دبیر شورا خبر داده بود در حال مذاکره با بخش خصوصی هستیم تا اقدام به راه‌اندازی کنسرسیومی برای شبکه اجتماعی کنیم و امیدواریم به‌زودی سه شرکت داخلی فعال با توانایی جذب بیش از 10 میلیون مشترک راه‌اندازی شود.
مصوبه ساماندهی پیام‌رسان‌ها بالاخره اواخر فروردین امسال نهایی شد اما هنوز روشن نیست چرا بعد از این همه حرف زدن از پیام‌رسان‌های بومی حیات آنها با ابهام مواجه است. 
ساماندهی کانال‌ و صفحات مجازی، ورودی بی‌مورد
در تیرماه سال گذشته بحث الزام کانال‌ها و صفحات اجتماعی به دریافت مجوز کلید خورد و دبیر شورا اعلام کرد کسانی که در شبکه‌های اجتماعی فعالیت رسانه‌ای دارند باید خود را برای اخذ مجوز از این شورا آماده کنند.
بعد از آن در آذر ماه از سوی وزیر ارتباطات اعلام شد که کانال‌های خبری و اطلاع‌رسانی که در شبکه‌های اجتماعی فعالیت می‌کنند بر اساس تصمیم شورای‌عالی فضای مجازی باید از وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی مجوز بگیرند.
در همان زمان دبیر شورای‌عالی فضای مجازی هم از مصوبه شورا برای مشخصات صاحبان کانال‌ها وخدمات مشابه در شبکه‌های اجتماعی که مخاطبانی بیش از 5 هزار عضو و یا دنبال‌کننده دارند ظرف مدت یک ماه در سامانه تعیین‌شده از سوی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی خبر داد. 
پس از آن اعلام شد که هویت دارندگان کانال‌های بالای 5هزار عضو به دلیل تاثیرگذاری اجتماعی، فرهنگی، سیاسی باید مشخص باشد در غیر این صورت با متخلفان برخورد قانونی خواهد شد.
موضعی که البته چندان مقبول نبود و به‌تدریج از آن عقب‌نشینی شد و اعلام کردند هر کانالی که ثبت شود به رسمیت شناخته می‌شود، در غیر این صورت قانونی نیست. بعد از آن هم دبیر شورای‌عالی فضای مجازی از ثبت‌نام ۲۵۰۰ کانال تلگرامی خبرداد و گفت: بزرگ‌ها ثبت‌نام کرده‌اند و ثبت‌نام‌کنندگان از سیاست‌های تشویقی بهره‌مند می‌شوند و در جایی دیگر هم تصریح شد که مجوز الزامی نیست. به هر حال این هم مواجهه‌ای شکست‌خورده در برخورد با یک پدیده جدید تلقی می‌شد که در مسیر بی‌فایده بودن آن روشن شد.
آماده‌سازی فرهنگی برای مواجهه با تحولات فضای مجازی
بعد از آنکه رهبر انقلاب بحث رها شدن فضای مجازی را مطرح و از شورای‌عالی فضای مجازی گلایه کردند، کارگروه سبک زندگی ایرانی- اسلامی در مرکز ملی فضای مجازی تشکیل شد و در همان زمان بار دیگر نهضت تولید محتوا مطرح شد.
تدوین پیوست فرهنگی فضای مجازی مطابق با الزام برنامه ششم توسعه موضوع دیگری است که امسال در دستور کار مرکز ملی فضای مجازی قرار گرفت. معاون مرکز ملی فضای مجازی می‌گوید: با اجرای این طرح، دیگر نیاز نخواهد بود تا هر سرویسی که قرار است به کاربران عرضه شود برای تدوین پیوست فرهنگی به شورای‌عالی فضای مجازی ارایه شود.
تدوین پیوست فرهنگی هم از دیگر مواردی است که این شورا به آن ورود کرد اما روشن نبود که نتیجه کار چیست.
در اسفند ماه سال گذشته معاون محتوای مرکز ملی فضای مجازی یادآوری کرده بود که پیش از این تکلیف، تدوین پیوست فرهنگی موبایل در دستور کار مرکز ملی فضای مجازی قرار گرفته بود که تدوین پیوست فرهنگی تلفن همراه در کمیسیون عالی ارتقای محتوای مرکز ملی فضای مجازی به پایان رسیده است.
پیوست فرهنگی از زمانی مطرح شد که یکی از اپراتورها برای راه‌اندازی تماس تصویری در سال‌های گذشته مشروط به تصویب این پیوست در شورای‌عالی فضای مجازی شد اما در شهریور ماه سال گذشته دبیر شورای‌عالی فضای مجازی اذعان کرد که دوره تماس‌های تصویری بسر رسیده است.
یکی دیگر از بحث‌ها در زمینه نگاه فرهنگی به فضای مجازی موضوع مرامنامه اخلاقی بود که مرکز ملی فضای مجازی در ماه‌های اخیر فراخوانی برای تدوین این مرامنامه داده است.
شبکه ملی اطلاعات و اما و اگر‌ها
سند تبیین الزامات شبکه ملی اطلاعات از دیگر دستور کارهای شورای‌عالی فضای مجازی در یک سال گذشته بوده است. این سند در چند فصل شامل فصول خدمات شبکه ملی اطلاعات دارای ویژگی‌های مدیریتی و امنیتی و در چهار محور خدمات ارتباطی، خدمات پایه کاربردی، خدمات سالم‌سازی و امنیت و پشتیبانی از خدمات کمی، کیفی و هوشیاری فرهنگی-تجاری تصویب شد. 
شبکه ملی اطلاعات یک پروژه 12 ساله است که حالا قرار است فاز سوم و نهایی آن اجرا شود اما اینکه این شبکه در چه مرحله‌ای است، به اهداف خود رسیده، و یا پیشرفت فنی آن چطور بوده، همیشه محل ابهام بوده است. در هفته‌های گذشته معاون IT مرکز ملی فضای مجازی گفته بود:  شبکه ملی اطلاعات طبق آنچه شورای‌عالی فضای مجازی تصویب کرده بود به بسترهایی نیاز داشت که فراهم نشده و امکان شکل‌گیری آنها ممکن نبود.
او گفته بود که اعتقاد دارم شبکه ملی اطلاعات یعنی کیفیت، قیمت و تحرک داده آن باید در سطح جهانی باشد که هنوز با آن فاصله داریم و تاکید کرده بود که مردم و مسوولان بدانند شبکه ملی اطلاعات پایان نیافته است. 
ترسیم چهره‌ای واقعی از وضعیت کشور ما در شاخص‌های توسعه الکترونیکی از جمله در این مورد و دولت الکترونیکی، پیام‌رسان‌های موبایلی و ... موضوعی است که بارها از سوی دبیر شورا و معاونان او مطرح شده است. همین چند وقت پیش بود که دبیر شورا با انتقاد از وضعیت دولت الکترونیکی در ایران گفته بود که آنقدر تعلل می‌کنیم که آخر گوگل برای ما دولت الکترونیکی راه‌ بیندازد. 
به نظر می‌رسد نگاه واقعی به این وضعیت و رصد تحولات بخش مهمی است که حداقل شناخت چالش‌ها را در این شورا به عنوان کانون سیاست‌گذاری فضای مجازی فراهم می‌کند اما توان مواجهه و غلبه بر این چالش‌ها بحث دیگری است که کارنامه عملکردی آن را روشن می‌کند نه سخنرانی‌ها.