عباس پورخصالیان – طی دو دهۀ اخیر، “حاشیۀ” شبکۀ ملی اطلاعات، بیشتر از “متن” آن بوده است:
- دولت نهم در مورد ضرورت احداث شبکۀ ملی اطلاعات نظریه پردازی و زمینه‌سازی کرد!
- دولت دهم قانون برنامۀ پنجم را که حاوی حکمی‌مربوط به احداث شبکۀ ملی اطلاعات بود، اجرا نکرد!
- دولت یازدهم مدعی تحقق صددرصدی شبکۀ ملی اطلاعات در سه فاز شد!
- در اواخر دولت دوازدهم معلوم شد که شبکۀ ملی اطلاعات هنوز تحقق نیافته زیرا فاقد طرح کلان و معماری داده‌های تصویب شده در شورای عالی فضای مجازی در سال 1399 است و باید بر اساس این طرح کلان و معماری داده، برنامه ریزی و از نو اجرا بشود.
- وزیر ارتباطات دولت سیزدهم اما بدون پرداختن به اجرا یا عدم اجرای طرح کلان و معماری داده‌های مصوب شورای عالی فضای مجازی، مدعی است که شبکۀ ملی اطلاعات تا سال 1400و در آغاز فعالیت دولت سیزدهم، پیشرفتی فقط 30درصدی داشته است (گفته‌ای که از منظر کارشناسی هیچ معنای معینی ندارد!) ولی شبکۀ ملی اطلاعات تا دهۀ فجر 1401 به پیشرفتی 60درصدی نایل شده است (گفته ای که به اندازۀ گفتۀ قبلی، گنگ است!).
تحقق 100درصدی “شبکۀ ملی اطلاعاتِ” طلسم شده، ان شاءالله در برنامۀ “هشتم” توسعه شکسته می‌شود!
بنا بر روایات ضد و نقیض پنج دولت اخیر (از دولت نهم تا سیزدهم) در مورد تحقق شبکۀ ملی اطلاعات، می‌توان نتیجه گرفت که:
- پُرمناقشه‌ترین و طولانی‌ترین، گُنگ‌ترین و طلسم‌شده‌ترینِ پروژه‌های فناوری اطلاعات مطرح در دو قانون پیشینِ برنامۀ 5سالۀ توسعۀ اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی نظام جمهوری اسلامی‌ایران، همانا: برنامۀ تکمیل و تحقق شبکۀ ملی اطلاعات است!
- حاشیه‌های شبکۀ ملی اطلاعات، آینۀ تمام وضعیت اطلاع رسانی در ج.ا است!
حالا براساس جدول شمارۀ 14 لایحۀ برنامۀ هفتم توسعه: “اهداف کمی‌سنجه‌های عملکردی توسعۀ شبکۀ ملی اطلاعات و اقتصاد رقومی” معلوم می‌شود که قرار است تا پنج سال دیگر میزان تحقق شبکۀ ملی اطلاعات از 60درصد کنونی به 99درصد برسد؛ یعنی شبکۀ ملی اطلاعات حتی در پایان برنامۀ هفتم توسعه نیز به پیشرفت 100درصدی نایل نمی‌شود و اجرای آن 1درصد باقیمانده برای تحقق و تکمیل 100درصدی شبکۀ ملی اطلاعات به برنامۀ 5سالۀ هشتم توسعه (از سال 1406 یا 1407 تا 14010 یا 1411 خورشیدی) موکول می‌شود!
- اجزای تشکیل دهندۀ ” شبکۀ ملی اطلاعات”
در ج.ا تاکنون در مورد “شبکۀ ملی اطلاعات” کلی گویی شده است و لذا در میان کارشناسان، مدیران، خبرنگاران، دانشگاهیان و پژوهش‌گران حوزۀ فناوری اطلاعات در ج.ا، برداشت یکسانی از چیستی “شبکۀ ملی اطلاعات” وجود ندارد!
از منظر نگارنده به عنوان یک کارشناس طراح شبکه‌های ارتباطی: منطقی است که یک شبکۀ ملی اطلاعات را به سه لایه شاملِ لایۀ “هسته” (Core)، لایۀ “لبه” (Edge) و لایۀ “دسترسی” (Access) تقسیم کنیم و شبکۀ ملی اطلاعات را وحدت سه لایه‌ای “هسته”، “لبه” و “دسترسی” بدانیم.
- لایۀ هستۀ شبکۀ ملی اطلاعات
“هسته”، براساس قوانین ج.ا توسط شرکت ارتباطات زیرساخت طراحی و اداره می‌شود و وظیفۀ انتقال داده‌ها با سرعت بالا بین بخش‌های مختلفِ “لبه” را بر عهده دارد. هسته معمولاً از مسیریاب‌ها و سوده‌ها (یا سوئیچ‌ها)یی با ظرفیت بالا تشکیل می‌شود که برای رساندن سریع و کارآمد حجم زیادی از ترافیک داده‌ای طراحی شده‌اند. این “هسته” معمولاً در رأس و کانون شبکۀ ملی اطلاعات و بالای زیرشبکه‌های “لبه” و “دسترسی” قرار دارد.
ایراد بزرگ مصوبات شورای عالی فضای مجازی و قانون برنامه‌های توسعه در مورد احداث شبکۀ ملی اطلاعات این است که اجرای شبکۀ ملی اطلاعات را بر عهدۀ وزارت ارتباطات می‌گذارد و در نظر نمی‌گیرد که این وزارتخانه تنها به لایۀ هستۀ شبکۀ ملی اطلاعات می‌پردازد و بس! و حتی قادر نیست در طراحی لایۀ “هسته”، استانداردهای ITU-T برای هماهنگ سازی لازم میان لایۀ “هسته” با لایۀ “لبه” و لایۀ “دسترسی” را رعایت کند.
- لایۀ لبۀ شبکۀ ملی اطلاعات
“لبه” اما در مرز بین “هسته” و “دسترسی” قرار دارد و براساس قوانین ج.ا اُپراتورهای غیر دولتی متعددی به عنوان بخش خصوصی و خصولتی ارتباطات کشور در این عرصه مشغول فعالیت و مسئول برقراری اتصال بین دستگاه‌های موجود در زیرشبکه‌های “دسترسی” و منابع موجود در “هسته” هستند. اجزای تشکیل دهندۀ “لبه” شامل مسیریاب‌ها، سوئیچ‌ها، سِرورها، فایروال‌ها و متعادل کننده‌های بار هستند [“متعادل کننده‌ها” ترافیک شبکه را بین چندین سرور توزیع می‌کنند تا از بارگذاری بیش از حد یک سرور جلوگیری به عمل آید]. علاوه بر برقراری اتصال، “لبه”، عملکردهایی مانند پالایش ترافیک و اجرای کنترل کیفیت خدمات (QoS و QoE) را نیز بر عهده دارد.
- لایۀ دسترسی شبکۀ ملی اطلاعات
در نهایت، “دسترسی” در مرز میان “لبه” و “کاربر” قرار دارد و اتصال دستگاه‌های کاربر نهایی به شبکه را فراهم می‌کند. لایۀ “دسترسی” عملاً در اختیار چند اُپراتور در بخش خصوصی و خصولتی ارتباطات کشور است. عمدۀ تجهیزات این لایه، دسترسی کابلی (شامل کابل سیمی یا کابل نوری) و بی‌سیم علاوه بر کافو، فرسنگ آخر (Last mile)، کارت‌های رابط شبکه، سوئیچ‌ها و مودم است.
قریب به یقین، وقتی که اعلام می‌شود: شبکۀ ملی اطلاعات در مقطع کنونی به میزان 60درصد پیشرفت داشته است، این مقدار پیشرفت اگر درواقع درست هم باشد به طور حتم معلوم نمی‌کند که آیا پیشرفت ادعا شده در لایۀ “هسته” رُخ داده است یا لایه‌ای دیگر؛ ضمن این که اصلاً معلوم نمی‌کند که کدام یک از اجزای تشکیل دهندۀ لایه‌های سه گانۀ شبکۀ ملی اطلاعات به چه میزان اجرا شده یا نشده است.
- مقایسۀ” شبکۀ ملی اطلاعات” در ج.ا
اصطلاح «شبکه ملی اطلاعات» را گروهی که دو دهه پیش برای اصلاح لایحۀ برنامه پنجم تشکیل شد و نگارنده عضو آن بود از متنی مربوط به «شبکه ملی اطلاعات» کرۀ جنوبی برگرفت و وارد متن اصلاح شدۀ لایحۀ برنامه پنجم کرد.
این اصطلاح (National Information Network) بسته به عرف کشور مورد نظر معانی مختلفی دارد. در برخی از کشورها، National Information Network یک ابتکار خاص مورد نظر دولت مربوط است که با هدف توسعه زیرساخت‌های فناوری اطلاعات و ارتباطات ایجاد می‌شود. همچنین، به مجموعه ای از شبکه‌ها و منابع شبکه در داخل یک کشور معین و به «زیرساخت اینترنت» کشور، “شبکه ملی اطلاعات” آن کشور اطلاق می‌شود. البته، استفاده از این اصطلاح منحصراً برای توصیف زیرساخت اینترنتی به تنهایی صحیح نیست.
شبکۀ ملی اطلاعات در ایران یک شبکه داخلی است که برای فعالیت مستقل از اینترنت عمومی و با هدف دسترسی سریع‌تر و ایمن‌تر به خدمات برخط و منابع داخلی طراحی شده است. محتوای شبکۀ ملی اطلاعات توسط دولت ایران، مدیریت و به قدر ممکن به کمک فیلترگذاری، مسدودسازی و مهندسی ترافیک در نقطۀ مرزی کنترل می‌شود و تحت سانسور و نظارت شدید قرار دارد. دسترسی به اینترنت عمومی از داخل کشور امکان پذیر است: گاه به کمک فیلترشکن که تجارت پر رونقی در ج.ا است و گاه بدون نیاز به آن! به طوری که شبکۀ ملی اطلاعات و فیلترشکن، توجیه کنندۀ وجود یکدیگر و لازم و ملزوم یک دیگرند!
- شبکۀ ملی اطلاعات در کره جنوبی
شبکۀ ملی اطلاعات در کرۀ جنوبی در سال 1984 به عنوان یک شبکۀ رایانه‌ای ملی برای اهداف تحقیقاتی و دانشگاهی تأسیس شد که به آرپانت سابق متصل بود. این شبکه چندسال بعد به ستون فقرات زیرساخت اینترنت کرۀ جنوبی تبدیل شد. ارتباط بین شبکۀ ملی اطلاعات و آرپانت به محققان و دانشگاهیان کره جنوبی امکان تبادل اطلاعات و همکاری با همتایان خود در ایالات متحده و سراسر جهان را داد. منظور از شبکۀ ملی اطلاعات در کرۀ جنوبی، یک شبکه فیبر نوری پرسرعت است که سازمان‌ها و موسسات مختلف از جمله سازمان‌های دولتی، دانشگاه‌ها، موسسات تحقیقاتی و شرکت‌های خصوصی را به هم متصل می‌کند و توسط آژانس ملی جامعۀ اطلاعات کرۀ جنوبی به نام NIA اداره می‌شود که یک آژانس دولتی مسوول ترویج توسعه فناوری اطلاعات و ارتباطات در کشور است.
آژانس ملی جامعۀ اطلاعات کرۀ جنوبی از نزدیک با سایر سازمان‌های دولتی، نهادهای بخش خصوصی و سازمان‌های بین‌المللی برای اطمینان از رشد و بهبود مستمر شبکۀ ملی اطلاعات کرۀ جنوبی و همچنین اکوسیستم گسترده‌تر فاوا در کشور همکاری می‌کند.
شبکه ملی اطلاعات کره جنوبی دارای یک مرکز مدیریت شبکه (NMC) است که مسوول مدیریت و نظارت بر زیرساخت شبکه ملی اطلاعات است. وظایف NMC شامل شناسایی و رفع مشکلات شبکه، پاسخگویی به حوادث ایمنی و امنیتی و حصول اطمینان از عملکرد درست شبکه ملی اطلاعات است.
شبکۀ ملی اطلاعات کره جنوبی، یک پروژه تحت راهبری دولت است که هدف آن ایجاد و ارایۀ یک زیرساخت شبکه با سرعت بالا، ایمن و قابل اعتماد برای شهروندان این کشور است. این شبکه برای ترویج استفاده کارآمد از فناوری‌های اطلاعات و ارتباطات و افزایش رقابت‌پذیری اقتصاد کره طراحی شده است و اساساً یک شبکه پهن باند ملی است که تمام نقاط کشور را به هم متصل می‌کند و خدمات با کیفیت بالا را هم به افراد حقیقی و حقوقی ارایه می‌کند، آنهم بدون فیلترگذاری، مسدودسازی و مهندسی ترافیک بین المللی.
به طور خلاصه، در حالی که شبکۀ ملی اطلاعات در کره جنوبی برای ارتقای رشد اقتصادی و تقویت زیرساخت ICT طراحی شده است، شبکۀ ملی اطلاعات در ایران ظاهرا در درجه اول ابزاری برای سانسور و کنترل اطلاعات توسط دولت و جداسازی ترافیک داخلی از ترافیک بین المللی است.
- شبکه ملی اطلاعات در چین
اما شبکه ملی اطلاعات چین، شبکه‌ای داخلی است که توسط “پروژه سپر طلایی” یا فایروال بزرگ چین از اینترنت عمومی جدا می‌شود و ترافیک اینترنت را در داخل مرزهای چین کنترل و نظارت می‌کند. هدف اصلی آن نیز تنظیم دسترسی به اینترنت و سانسور محتوای برخطی است که از نظر سیاستمداران چین حساس یا نامناسب است.
پروژه سپر طلایی شامل یک سیستم پیچیده از فناوری نظارت و سانسور است که به دولت اجازه می‌دهد فعالیت برخط و کلمات کلیدی و عبارات خاص، استفاده شده در جستجوهای برخط، در ایمیل‌ها، پیام‌های فوری و پست‌های رسانه‌های اجتماعی را به صورت “زمان-واقعی” نظارت و کنترل کرده و دسترسی به وبگاه‌ها و خدمات خارجی از جمله پلتفرم‌های رسانه‌های اجتماعی مانند فیس بوک و توییتر، موتورهای جستجو مانند گوگل و سایت‌های خبری منتقد دولت چین را مسدود کند. حسن بزرگ شبکۀ ملی اطلاعات چین نسبت به شبکۀ ملی اطلاعات ج.ا این است که دولت چین همۀ سرویس‌ها و پلتفرم‌های اینترنتی مورد نیاز کاربران مانند وی چت، بایدو و علی بابا را توسعه داده است و تحت نظارت و سانسور دولت قرار دارند.
در ایران، قانون برنامه‌های توسعۀ ناکارآمد، مثل آل روی شبکۀ ملی اطلاعات ج.ا افتاده‌اند و آرزوی توسعۀ 100درصدی شبکۀ ملی اطلاعات به این زودی‌ها از زیر بختک قانون برنامه‌های 5ساله محقق نمی‌شود؛ اما در عوض، احتمالا تجارت فیلترشکن در ج.ا رونقی مانا خواهد داشت.
