عصر ارتباط – دنیای استارت‌آپ‌ها دنیای رقابت هفته و روز است و کسی که عقب بماند، به سختی می‌تواند عقب ماندگی را جبران کند. این داستان استارت‌آپ‌های ایرانی و رقبای ترکیه‌ای آنها هم هست؛ تا همین چند سال پیش، اکوسیستم استارت‌آپی ایران، بهترین و بزرگ‌ترین در منطقه بود، اما حالا ایران در این زمینه عقب افتاده است. یک بررسی ساده نشان می‌دهد که دو استارت‌آپ بزرگ ترکیه، روی هم حدود ۶۴۵هزار میلیارد تومان ارزش دارند.
گزارش سال ۲۰۲۱ موسسه «استارت‌آپ بلینک» (startupblink) که در زمینه مطالعات جهانی اکوسیستم استارت‌آپی فعالیت می‌کند، نشان می‌دهد که جایگاه ایران (و به‌طور مشخص شهر «تهران» به عنوان قلب استارت‌آپی ایران) نزول داشته است.
این گزارش به رتبه‌بندی اکوسیستم‌های استارت‌آپی شهر‌ها و کشور‌های جهان براساس کمیت، کیفیت و محیط کسب‌وکار استارت‌آپی می‌پردازد. بر اساس بررسی دنیای اقتصاد از گزارش سال ۲۰۲۱ این موسسه، آمریکا همچنان صدرنشین دنیایِ استارت‌آپ‌ها است و رشد چین در این زمینه هم قابل توجه بوده است.
در رتبه‌بندی ارايه شده از بهترین اکوسیستم‌های استارت‌آپی در میان کشور‌های جهان، آمریکا در صدر فهرست و بریتانیا در رتبه دوم قرار دارد. هر دو این کشور‌ها از سال ۲۰۱۹ تاکنون، جایگاه خود را در رتبه‌بندی مذکور حفظ کرده‌اند.
فلسطین اشغالی، کانادا، آلمان، سوئد، چین، سويیس، استرالیا، سنگاپور و هلند در جایگاه‌های سوم تا یازدهم این فهرست قرار دارند. از طرفی، توزیع جغرافیایی هزار شهر برتر اکوسیستم‌های استارت‌آپی دنیا نشان می‌دهد که بیشتر شهر‌های دارای شرایط مساعد برای راه‌اندازی یک استارت‌آپ (با سهم ۳۸.۶درصدی از هزار شهر)، در اروپا قرار دارند. آمریکای شمالی با سهم ۲۹.۷درصدی در جایگاه دوم و ناحیه آسیا-اقیانوسیه با سهم ۱۶درصدی در رتبه سوم پرتراکم‌ترین نواحی مساعد راه‌اندازی استارت‌آپ قرار دارند.
از آن سو، در حالی که نام ایران حتی در میان ۱۰۰ کشور برتر برای راه‌اندازی کسب‌و‌کار‌های استارت‌آپی نیست، تهران با ۱۷۴پله سقوط، در جایگاه ۵۱۲ میان هزار شهر برتر از نظر فضای اکوسیستم استارت‌آپی قرار گرفته است.
به این ترتیب، با وجود آنکه در سال‌های اخیر استارت‌آپ‌های ایرانی رشد قابل قبولی را تجربه کرده بودند، اما پس از دشواری‌های تحریم، کاهش سرمایه‌گذاری‌های خارجی و پاندمی کرونا، تنها تعداد معدودی از استارت‌آپ‌های بزرگ توانسته‌اند دوام آورند که البته همین تعداد معدود نیز با چالش‌هایی، چون تامین سرمایه، ورود به بورس و مواردی از این دست مواجه بوده‌اند.
*ایران «یونیکورن» ندارد
محمدجواد آذری‌جهرمی، جوان‌ترین وزیر دولت دوازهم، در هنگام معارفه خود در سال ۱۳۹۶، وعده داد که مدیریت او بر وزارت ارتباطات در طول چهار سال، ایجاد پنج استارت‌آپ «یونیکورن» (تک شاخ) را به دنبال خواهد داشت. (استارت‌آپ‌های یونیکورن، استارت‌آپ‌هایی هستند که ارزش بازار آنها بالاتر از یک میلیارد دلار باشد.)
از آن روز حدود چهار سال گذشته و ایران (دست‌کم در فهرست‌های رسمی) هیچ استارت‌آپ یونیکورنی ندارد. این در حالی است که ترکیه، علي‌رغم اکوسیستم استارت‌آپیِ به مراتب ضعیف‌تری كه نسبت به ایران داشت، اکنون دست‌کم چند استارت‌آپ یونیکورن دارد.
استارت‌آپ «Getir» در ترکیه که حالا در بریتانیا، هلند و فرانسه هم فعال شده، یکی از این استارت‌آپ‌ها است که تخمین زده می‌شود حدود ۷.۵میلیارد دلار (با دلار ۲۷هزار تومانی، حدود ۲۰۰هزار میلیارد تومان) ارزش داشته باشد.
استارت‌آپ«Trendyol»، حتی ارزش بازار به مراتب بالاتری هم دارد و با ۱۶.۵میلیارد دلار (حدود ۴۴۵هزار میلیارد تومان)، اکنون یکی از با ارزش‌ترین شرکت‌ها در ترکیه است. این شرکت، در واقع بزرگ‌ترین فروشگاه اینترنتی در ترکیه است که پنج سال دیرتر از نمونه ایرانی‌اش (دیجی کالا) راه‌اندازی شده است، اما حالا چندین برابر رقیب ایرانی‌اش ارزش دارد.
اما آیا ایران واقعا استارت‌آپ یونیکورن ندارد؟ در اردیبهشت ماه سال ۱۳۹۷، مدیرعامل شرکت اسنپ ادعا کرد که ارزش این شرکت بین ۱.۴ تا ۱.۷ میلیارد دلار است و این یعنی اسنپ هم تبدیل به یک شرکت یونیکورن شده است، اما بعد از افزایش چند برابری نرخ ارز در سال ۱۳۹۸، این ادعا به سرعت رنگ باخت.
ادعا‌های مشابه از سوی شرکت‌های استارت‌آپی مشابه در ایران هم به سرعت زیر سوال رفتند، زيرا از یک سو ارزش بازار شرکت‌ها به ریال (و نه دلار) محاسبه می‌شد و از دیگر سو، به دلیل نبود همکاری‌های بین‌المللی، اساسا شرکت‌های استارت‌آپی ایرانی نمی‌توانند از یک سطح مشخص بزرگ‌تر شوند.
*استارت‌آپ‌های ایرانی در بورس و هزار راه نرفته
این، اما در حالی است که تب داغ بورس و بورس بازی در سال ۱۳۹۹ هم نتوانست استارت‌آپ‌های ایرانی را بر خلاف بسیاری از همتایان‌شان در سطح جهان، به سمت تامین مالی از بازار سرمایه سوق بدهد.
ماجرا از این قرار بود که همزمان با اوج‌گیری بازدهی در بازار سرمایه، شرکت‌های استارت‌آپی هم همچون بسیاری شرکت‌های دولتی، نیمه‌دولتی و خصوصی، سودای تامین مالی از طریق بورس را در سر پروراندند.
بر همین اساس، به سرعت نام چند استارت‌آپ مشهور ایرانی برای درج در فرابورس رسانه‌ای شد و حتی برای این موضوع زمان‌بندی هم اعلام شد. با این همه، تا همین امروز خبری از ورود استارت‌آپ‌های ایرانی به بازار سرمایه مخابره نشده و ظاهرا با فروکش کردن تب داغ بورس، این شرکت‌ها هم عطای حضور در بازار سرمایه را به لقایش فروخته‌اند.
