عصر ارتباط – نادر نینوایی – از اواخر سال 98 یعنی روزی که سامانه بازارگاه راه‌اندازی شد به شکل مرتب هر از چند گاهی خبری از وقوع تخلف و دستکاری روی آن منتشر شده است و کافی است تا عبارت سامانه بازارگاه را در گوگل جست‌وجو کنید تا با انبوهی از این اخبار عجیب مواجه شوید.
حجم مشکلات این سامانه به قدری زیاد بود که در رسانه‌ها از سامانه بازارگاه با عنوان آزارگاه و عناوین دیگری از این دست یاد شد. در واقع در کنار تمام مزایا، فرصت‌ها و شفافیتی که این سامانه در حوزه حیاتی تامین نهاده‌ها ایجاد می‌کند و به جمع‌آوری رانت و کمک به ساماندهی بازار می‌انجامد، به ویژه در دولت قبل کم نبوده زمان‌هایی که آه از نهاد فعالان و نهادهای مرتبط با صنعت کشاورزی در خصوص نحوه عملکرد این سامانه بلند شده است.
نکته قابل توجه آنکه از سوی دیگر فعالان بخش خصوصی همواره ایرادات و نقدهای بسیاری به این سامانه پرحاشیه وارد کرده‌اند که از یک سو با وجود گذشت 3 سال از ایجاد سامانه بازارگاه ظاهرا برخی از مشکلات رفع نشده‌اند و از سوی دیگر برخی تخلفات در گذشته بدون واکنش، نتیجه و احکام خاصی در دولت قبل به فراموشی سپرده شد.
جدیدترین شائبه ایجاد شده در خصوص سامانه بازارگاه مربوط به حواشی عدد 15 هزار میلیاردی در این سامانه بود. به همین مناسبت سری به تاریخچه این سامانه زدیم و مهم‌ترین نقدها و ابهامات موجود پیرامون آن را بررسی کردیم.
فلسفه وجودی سامانه بازارگاه
وزارت جهاد کشاورزی با هدف ارایه خدمات غیرحضوری به تولیدکنندگان و مصرف‌کنندگان نهاده‌های دامی و رفع مشکلات مربوطه، سعی در الکترونیکی کردن بازار خرید و فروش این نهاده‌ها به منظور مدیریت شفاف و بهینه این بازار مهم و کلان داشته است. به همین منظور این وزارتخانه، اواخر سال 98 سامانه‌ای را به نام سامانه بازارگاه جهاد کشاورزی راه‌اندازی کرده است تا تمامی تولیدکنندگان و مصرف‌کنندگان نهاده‌های دامی بتوانند با سهولت بیشتری اقدام به خرید و فروش نهاده‌های دامی کنند.
هدف راه‌اندازی سامانه بازارگاه، تسهیل و تسریع در خرید و فروش نهاده‌های دامی و ساماندهی به بازار خرید و فروش نهاده‌های دامی بوده است. همچنین وزارت جهاد کشاورزی امید داشته با وجود این سامانه، توزیع نامناسب نهاده‌های دامی در کشور کنترل شده و مشکلات مربوط به قیمت‌گذاری و افزایش قیمت در اثر واسطه‌گری، رفع شود.
همچنین قرار بر این بوده که با وجود این سامانه به توزیع عادلانه نهاده بین مرغداران و دامداران برسیم و هر فرد بتواند نهاده خود را با قیمت مصوب خریداری کند. اگر این امر محقق می‌شد از نوسان قیمت و بالا رفتن آن در بازار جلوگیری شده و در نهایت قیمت تمام شده برای تولیدکننده کاهش می‌یافت.
پیش از این اعلام شد که فعالان بخش دام و طیور و شخصیت‌های حقوقی و حقیقی، تشکل‌ها، زنجیره‌های تولید و اتحادیه‌ها می‌توانند برای خرید نهاده‌های دامی مورد نیازشان، به این سامانه وارد شوند و در این سامانه ثبت‌نام کنند. پس از ثبت‌نام در این سامانه، امکان خرید آنلاین نهاده‌های دامی برای هر یک از اشخاص ذکر شده وجود خواهد داشت.
همان‌طور که از اهداف راه‌اندازی این سامانه پیداست، سامانه بازارگاه نقشی مهم و کلیدی در تامین امنیت اقتصادی و روانی غذایی کشور دارد، اما وجود برخی نواقص منجر به ایجاد حاشیه‌هایی در عملکرد آن شد.
تاریخچه بلند بالای مشکلات سامانه
خرداد ماه سال 99 بود که نشستی با هدف «بررسی مسایل و مشکلات واردات نهاده‌های دامی» توسط معاونت امور استان‌ها و تشکل‌های اتاق ایران برگزار شد؛ در این نشست تخصصی نقدهای تندی در خصوص نحوه عملکرد سامانه بازارگاه مطرح شد تا مشخص شود این سامانه نتوانسته رضایت بخش خصوصی را تامین کند.
در این نشست رییس فدراسیون واردات ایران از عملکرد «سامانه بازارگاه نهاده‌های کشاورزی» در حوزه گوشت انتقاد کرد و گفت که معتقد است تجربه خوبی وجود ندارد و درنهایت آن مساله رانت‌ها به‌وجود آمده است. وی با بیان مشکلات متعدد سامانه بازارگاه گفته بود: قیمت ارایه‌شده محصول در سامانه با قیمت عرضه‌شده در بازار آزاد تفاوت معناداری دارد. وی همچنین کارنامه سامانه بازارگاه در حوزه گوشت را کارنامه قابل دفاعی ندانست.
در این نشست یکی از اعضای هیات مدیره اتحادیه واردکنندگان نهاده‌های دام و طیور ایران نیز درباره سامانه بازارگاه لب به انتقاد گشود و گفت: در این سامانه نقش واردکننده به‌عنوان توزیع‌کننده تقلیل داده‌شده است.
وی افزود: از طرفی مسایل و مشکلات این حوزه از وضعیت اینترنت، سواد اینترنتی مصرف‌کننده‌ها تا نحوه دسترسی، وضعیت بانک عامل که فقط بانک کشاورزی انتخاب‌شده تا تامین مالی، بارگیری، تاخیر در ارسال بارها همه از مشکلات این حوزه است.
یکی از اعضای هیات مدیره اتحادیه واردکنندگان نهاده‌های دام و طیور نیز معتقد است زمانی که کالا در «بازارگاه» عرضه می‌شود حدود یک هفته تا ۱۰ روز طول می‌کشد تا دارندگان حواله و مصرف‌کنندگان و واحدهای تولیدی مراجعه و به خرید کالا اقدام کنند و این طولانی شدن فرایند در تضاد با اهداف تسریع در توزیع کالاهای اساسی است.
وی همچنین گفته بود: یکی از ایرادهای سامانه این است که قابلیت مانیتورینگی که قبلا به علت فعال بودن سامانه انبارها وجود داشت را تا حدودی مخدوش کرده است و اکنون بیشتر افرادی که از طریق وزارت جهاد کشاورزی در سامانه معرفی می‌شوند کُد انبار قابل شناسایی ندارند.
از سوی دیگر مشاور اتحادیه سراسری مرغ گوشتی این پرسش را مطرح می‌کند که چگونه (در سال99) که 3 میلیون و ۴۰۰ هزار تن ذرت وارد کشور شده است، فقط ۹۰۰ هزار تن آن توسط سامانه «بازارگاه» با قیمت مصوب و با تاخیر در اختیار مرغدار قرار گرفته است؟
وی می‌گوید: سامانه «بازارگاه» نمی‌تواند به خوبی عمل کند و موجب شده است مرغدار مجبور شود مکرر به ساختارهای دولتی مراجعه کند و امضاهایی را بگیرد تا بتواند کارهای خود را پیش ببرد.
وعده نافرجام بازطراحی و رفع مشکل
در خرداد ماه سال 99 و در حالی که یک سال از راه‌اندازی سامانه بازارگاه می‌گذشت سرانجام کاظم خاوازی، وزیر جهاد کشاورزی وقت در واکنش به نقدهای فراوان وارد شده به سامانه بازارگاه اعلام کرد: «عیوب سامانه بازارگاه احصا شده و در حال طراحی سامانه جدیدی هستیم که عملکرد متفاوتی داشته و به زودی رونمایی می‌شود.»
باوجود مطرح شدن این وعده از سوی وزیر اما مشکل سامانه بازارگاه برطرف نشد و یک ماه بعد بررسی اظهارات فعالان و متولیان صنعت دام و طیور در رسانه‌ها نشان می‌داد که سامانه بازارگاه هنوز هم با عیوب اساسی دست و پنجه نرم می‌کند. باوجود گذشت یک ماه از مطرح شدن وعده بازطراحی بازارگاه اما اقدام موثری برای رفع مشکل سامانه صورت نگرفت تا در نهایت سخنگوی کمیسیون کشاورزی مجلس اعلام کند: «شرکت پشتیبانی دام تنها ۲۰ درصد نهاده‌های خود را در اختیار تولیدکننده قرار می‌دهد و مابقی آن به جاهای دیگر تعلق می‌گیرد.»
کمی پیش‌تر نیز یک مرغدار مازندرانی در مصاحبه با رسانه‌ها اعتراف کرده بود: «آخرین بار ۵۰ تن دانه سویای دولتی برای مصرف مرغداری خودم به قیمت کیلویی ۲ هزار و ۳۰۰ تومان دریافت کرده بودم که با توجه به قیمت مرغ و جوجه یک روزه و همچنین هزینه جانبی گزاف از جوجه‌ریزی منصرف شدم.»
وی در ادامه گفته بود: «این میزان نهاده را به قیمت کیلویی ۸ هزار تومان به یکی از مرغداری‌های تهران فروختم که این مبلغ حتی هزار تومان هم پایین‌تر از قیمت بازار آزاد بود.» برخی از منتقدان سامانه بازارگاه اعمال سلیقه شخصی و دخالت‌های دستی در سامانه را عامل اصلی عقیم شدن این سامانه می‌دانند.
منفعت دلالان از سامانه بازارگاه
بر اساس اهداف راه‌اندازی این سامانه، تمام مراحل زنجیره تامین نهاده دامی، از ابتدای ورود نهاده‌ها به بندر تا آخرین مرحله آن یعنی تحویل به تولیدکننده دام و طیور، بایستی توسط سامانه بازارگاه به شکل همه‌جانبه و هوشمند رصد شود، بنابراین هرگونه نقص یا اعمال نفوذ شخصی در مسیر این فرایندها موجبات ایجاد رخنه برای هجوم انبوه دلالان و انحراف در توزیع نهاده‌ها را تسهیل خواهد کرد.
اما در همین زمینه، مدیرعامل اتحادیه دامداران در اظهاراتی از لابی قدرتمند دلالان در بازار دام و طیور پرده‌برداری کرده و گفت: ۷۰ درصد واردات نهاده‌ها و همچنین توزیع گوشت در دست دلالان است.
بنابراین معضلات تامین خوراک دام را باید در نواقص سامانه بازارگاه جست و جو کرد؛ چراکه این نواقص به نوعی زمینه را برای صدور امضاهای طلایی مهیا کرده و باعث نفوذ جمع کثیری از دلالان و سوداگران بازار صنعت دام و طیور در این سامانه شده است.
یکی از اعضای هیات مدیره اتحادیه واردکنندگان نهاده‌های دام و طیور در تایید این مساله گفت: با توجه به تجربه چندین ساله‌ای که در بازار نهاده‌ها داشته‌ام به جد می‌گویم که نواقص سامانه بازارگاه باعث دامن زدن به مشکلات کمبود نهاده‌های دامی در کشور شده است.
«فقدان شفافیت قیمتی، کالایی و هویتی»، «توزیع ناعادلانه و غیردقیق نهاده‌ها بین بازیگران» و «اعمال سلایق شخصی و امضاهای طلایی» بزرگ‌ترین نقدهایی بوده که فعالان بخش خصوصی به سامانه بازارگاه وارد دانسته‌اند. فعالان بخش خصوصی همچنین بر این نظرند که وظیفه اصلی دولت و وزارت جهاد در این سامانه باید تنظیم‌گری و نظارت باشد، نه اینکه خود در نقش توزیع‌کننده و عامل در تخصیص نهاده‌ها ظاهر شوند.
پیش از این یکی از نمایندگان مجلس نیز ضمن انتقاد از وضعیت سامانه بازارگاه و متصل نشدن آن به سامانه گمرک گفت: سامانه بازارگاه به سامانه گمرک متصل نشده است و در این زمینه پاسخ قانع‌کننده‌ای دریافت نکرده‌ایم.وی گفت: تا زمانی که گمرک به سامانه بازارگاه متصل نشود، شاهد شکل‌گیری بازار سیاه نهاده‌های دامی هستیم.
بنابر اعلام این نماینده یکصد واردکننده نهاده‌های دامی وجود دارد که بعضا تا ۴۵ درصد از نهاده‌های وارداتی را خارج از سامانه بازارگاه توزیع می‌کنند.
اختلالات در سامانه
ماجرا اما به مشکلات اساسی و رها مانده در این سامانه محدود نمی‌شود. عصر روز دوشنبه بیست و یکم مهرماه سال 99 اختلال گسترده در سامانه بازارگاه، بسیاری از کارشناسان و تولیدکنندگان را شگفت‌زده کرد.
در این زمان عرضه ناگهانی نهاده ذرت و سویا بدون اعلام قبلی بسیاری از تولیدکنندگان را شگفت‌زده و متعجب کرد. در این روز به ناگاه بازارگاه عرضه اتوماتیک نهاده‌ها را از سه شرکت خاص شروع کرد که ۸۰ درصد کنجاله سویا توسط یکی از استان‌های شرقی کشور جذب شد و الباقی نهاده‌ها هم تا ساعت ۶ عصر همان روز به اتمام رسید. نکته حائز اهمیت در این عرضه، عدم محدودیت خرید و بازه زمانی عرضه نهاده‌ها بود که شائبه‌هایی از هک شدن سرور یا نقص برنامه‌نویسی این سامانه را به همراه داشت.
گزارش‌های رسیده نشان می‌داد در بیش از ۱۳ استان این اختلال رویت شده و به‌طور غیررسمی اعلام شد که وزارت جهاد کشاورزی به دنبال ابطال این معاملات است، این در حالی بود که بنا بر اعلام خریداران همگی آنها وجه نهاده را از طریق سامانه به حساب واردکنندگان واریز کرده بودند. مقدار عرضه تخمینی حدود ۳۰۰ هزار تن اعلام شد که دسترسی برای خریدار به هر میزانی مجاز بوده و بسیار شائبه‌انگیز بود.
آخرین حاشیه در سامانه بازارگاه
در آخرین مورد از حواشی پیرامون سامانه بازارگاه، اتهام جدیدی مبنی بر تخلف ۱۵هزار میلیاردی یک شرکت در رسانه‌ها منتشر شد. البته در دولت جدید، این موضوع با واکنش و ورود سریع وزیر کشاورزی و سخنگوی دولت همراه شد و وقوع هرگونه تخلف در این سامانه رد شد.
کمااینکه اخیرا سخنگوی گمرک تاکید کرد: از آنجا که اطلاعات سامانه بازارگاه یا بارگذاری اطلاعات کاربران در آن سامانه به صورت سیستمی یا حتی غیرسیستمی از گمرک استعلام نمی‌شود، مسئولیت هر گونه اقدام در این سامانه متوجه و برعهده وزارت کشاورزی خواهد بود. لطیفی گفته: گمرک بارها در مکاتباتی با وزارت جهاد خواستار ارتباط سامانه‌ای با بازارگاه مانند تبادل اطلاعات سامانه‌ای با سازمان دامپزشکی و سازمان حفظ نباتات برای ترخیص شده، که متاسفانه تا این لحظه هیچ ارتباط سیستمی و سامانه‌ای با سامانه بازارگاه وجود ندارد و امکان راستی‌آزمایی برای چنین ادعاهایی برای واردکنندگان در بازارگاه فراهم نشده است.
سخنگوی گمرک همچنین گفته: گمرک ایران آمادگی دارد به شرط تمایل وزارت جهاد، هر چه سریع‌تر در راستای مکاتبات قبلی خود، تبادل دیتا با بازارگاه را به صورت وب سرویس مانند بسیاری از دستگاه‌های دیگر در دستور کار قرار دهد و تا مکاتبات فیزیکی وارده محدود، از سوی وزارت جهاد، در راستای دولت الکترونیکی حذف شود.
مخلص کلام اینکه بی‌شک هدف این نوشتار، زیر سوال بردن اصل سامانه بازارگاه نیست، کمااینکه تقریبا اکثریت فعالان این حوزه نیز بر لزوم حمایت از وجود این سامانه تاکید دارند. لیکن با توجه به تغییر دولت و رویکردهای اصلاحی در بخش‌های مختلف کشور، انتظار بر این است که وزارت جهاد و کشاورزی، به جای رویکردهای واکنشی، هر چه سریع‌تر و با حضور دست‌اندرکاران و ذی‌نفعان این حوزه، ابهامات و مشکلات باقی مانده در این سامانه را با سرعت و جدیت رفع کنند تا علاوه بر تسهیل و تحقق اهداف راه‌اندازی سامانه بازارگاه، شاهد وقوع مسایلی از این دست نباشیم.
