دانیال رمضانی – در حالیکه همچنان ادعای ساخت دستگاه کرونایاب موسوم به مستعان در افکار عمومی باقی مانده است، اما ظاهرا این روزها مجددا تب مدعیان تولید و اختراع و بومی‌سازی در حوزه محصولات فناوری اطلاعات و ارتباطات در اشکال مختلف بالا رفته است که نمونه‌ای از این شرکت‌ها و محصولات تولیدی در نمایشگاه اخیر الکامپ به نمایش درآمد و برخی نیز در اخبار صداوسیما دیده شدند. این مهم اگرچه با واکنش برخی کاربران و رسانه‌ها مواجه شده است، اما همچنان شاهد اقداماتی اساسی و ریشه‌ای در خصوص نحوه تعیین تکلیف مفهوم واقعی تولید در کشور نیستیم.
نکته مهم اینکه مخاطب اصلی مدعیان دروغین تولید، متخصصان نیستند و به خوبی می‌دانند که جامعه متخصص کشور فریب دروغ‌های آنها را نمی‌خورند، برای آنها همین که برخی خریداران دولتی تجاهل و تخلف می‌کنند و برخی نهادهای نظارتی نیز با بی‌اطلاعی یا سکوت از کنار این تخلفات و روابط ویژه با سکوت و تغافل عبور می‌کنند، کافی است.
در همین رابطه نوزدهم شهریورماه سال 1401 در شماره 1043 هفته نامه عصر ارتباط به انتشار گزارشی با تیتر «از واردات انحصاری تا ادعای تولید سرور»، به انتشار گزارشی در خصوص موضوع تولید سرور از سوی شرکت «رهنمون فناوری اطلاعات» پرداختیم و به طرح پرسش‌هایی پرداختیم که از سوی این شرکت بی‌پاسخ ماند.
نظر به اهمیت این موضوع و مخاطراتی که در ادامه به آن خواهیم پرداخت ابتدا باید مروری اجمالی بر بخش‌هایی از گزارش سال قبل خود داشته باشیم.
- تاریخچه گزارش
رهبر معظم انقلاب اسلامی عصر روز سه‌شنبه 21 فروردین ماه سال 1401 در دیدار مسوولان و کارگزاران نظام در بیان نکاتی درباره شعار سال، معاونت علمی را موظف به تعیین ضوابط کیفی و شاخص‌های دقیق برای پذیرش شرکت‌های دانش‌بنیان دانستند و خاطرنشان کردند: «افزایش تعداد شرکت‌ها کافی نیست و در این زمینه باید شاخص‌های حیاتی دیگری همچون نوآوری، کاهش ارزبری، اشتغال‌آفرینی، قابلیت صادرات و رقابت‌پذیری نیز موردنظر قرار بگیرد.»
ایشان تاکید کردند: «مونتاژ محصول همان واردات است، لذا برای شرکت‌های دانش‌بنیان باید ضوابط کیفی تعریف شود. شرکتی که با فناوری ۴۰ سال پیش کار می‌کند نباید خودش را دانش‌بنیان جا بزند و از تسهیلات دانش‌بنیان‌ها استفاده کند، شرکت دانش‌بنیان باید به معنای واقعی کلمه نوآوری داشته باشد. شرکت‌های مونتاژکننده دانش‌بنیان نیستند. مونتاژ همان واردات بی‌رویه است، اما با یک‌شکل دیگر. این تولید و آفرینندگی محصول نیست.» (گزیده شده از خبرگزاری صداوسیما)
با این مقدمه و نکات مهم، باید گفت که مساله شرکت‌های فناور و دانش‌بنیان و از آن مهم‌تر موضوع تولید با تعریف و مشخصاتی که رهبری بر آن تاکید کردند، تکالیف دستگاه‌های مجری و شرکت‌های فعال در این عرصه را روشن می‌کند.
در همین راستا در آستانه یک‌سالگی دولت سیزدهم بود که در خبری که در تاریخ 9 شهریورماه سال قبل در سایت وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات منتشر شد، در جریان بازدید و گفت‌وگوی عیسی زارع‌پور وزیر ارتباطات با تعدادی از مدیران عامل شرکت‌های مستقر در منطقه ویژه اقتصادی پیام، وی خطوط تولیدی شرکت‌های «بلووم»، تولیدکننده گوشی و تبلت، «داده‌پرداز رایانه تلاش»، تولیدکننده حافظه‌های داخلی و فلش مموری، «هدایت هوشمند قرن»، تولیدکننده تجهیزات بانکی و ابزارهای پرداخت، «شرکت توسعه خدمات الکترونیک آدونیس»، تولیدکننده دستگاه‌های خودپرداز، «شرکت رهنمون فناوری اطلاعات»، تولیدکننده سرور و تجهیزات شبکه پردازش و ذخیره‌سازی انبوه داده و «شرکت تلکام آرین»، تولیدکننده تجهیزات مخابراتی را افتتاح کرد.
نظر به اهمیت و ارزش موضوع تولید به ویژه در حوزه ارتباطات و فناوری اطلاعات، به نکات جالب توجهی در خصوص «شرکت رهنمون فناوری اطلاعات»، که از آن به عنوان تولیدکننده سرور و تجهیزات شبکه پردازش و ذخیره‌سازی انبوه داده، نام برده شد، برخوردیم.
- پرسش‌های بی‌پاسخ از شرکت رهنمون فناوری اطلاعات
در آن مقطع در انتهای گزارشی مشروح از ابهامات در اخبار و عملکرد این شرکت، به اقدام به طرح و ارسال پرسش‌هایی از آیدین عدالت مدیر عامل شرکت رهنمون فناوری اطلاعات که هم اکنون رییس رسته سخت‌افزار سازمان نظام صنفی رایانه‌ای تهران نیز است کردیم که نظر به اهمیت موضوع، ایجاد شفافیت در گزارش حاضر و عدم ارایه پاسخی از سوی این شرکت، مجددا تکرار می‌شود.
1- شرکت رهنمون فناوری اطلاعات به عنوان نماینده انحصاری سرورهای ایسوس در ایران فعالیت داشت. از چه سالی و با چه اقداماتی به تولید سرور روی آوردید؟
2- ظاهرا برای بار دوم پس از سه سال مجددا محصول خود را رونمایی کردید. چه اتفاق جدیدی به غير از تغییر دولت رخ داده بود؟
3- آیا شرکت ایسوس می‌داند که نماینده انحصاری‌اش در ایران مدعی مهندسی معکوس محصولات این برند است؟
4- در مصاحبه با مطبوعات و در توضیحات به وزیر سابق ارتباطات گفته‌اید که با مهندسی معکوس ۴۰ درصد کاهش ارزبری که قاعدتا ناشی از موفقیت شما در مهندسی معکوس بوده است داشته‌اید. لطفا به طور مشخص توضیح دهید که کدام قطعات را مهندسی معکوس و بومی کرده‌اید؟
5- نظر به اهمیت و جایگاه تحقیق و توسعه در امر فناوری‌های پیشرفته، در میان پرسنل شما چه تعداد افرادی با تخصص برق و الکترونیک حضور دارند؟
6- ظاهرا تنوع مدل‌های بومی تولیدی شما بسیار بالا است. آیا در این زمینه عملا با بزرگ‌ترین تولیدکنندگان جهانی سرور از نظر تنوع محصولات امکان رقابت دارید؟
7- چرا شرکت با وجود دستیابی و ورود به صنایع‌های‌تک، دانش‌بنیان نیست؟
8- پروانه تولید در چه سالی و مشخصا بابت تولید در چه قطعات و حوزه‌ای صادر شده است؟
9- روش صدور پروانه تولید از سوی وزارت صمت چگونه است و شرکت چه مراحلی را طی کرده است؟
10- تعداد پرسنل تمام‌وقت و دارای بیمه در شرکت و کارخانه شرکت رهنمون که به بخش فروش و واردات و مونتاژ و امور اداری و طراحی سایت مربوط نباشند و در حوزه برق و الکترونیک، مکانیک و طراحی صنعتی، سخت‌افزار و نرم‌افزار تحصیل کرده باشند، چند نفر است؟
11- از سال شروع تولید تا کنون چند سرور ساخته‌اید؟
12- از سال تولید تا کنون چند سرور تولید داخل فروخته‌اید؟
13- با توجه به اعلام نخستین تولیدکننده سرورهای بومی در کشور، آیا از امتیازات تولید داخل نظیر الزام خرید مشتریان دولتی یا ممنوعیت واردات نمونه‌های مشابه خارجی و افزایش تعرفه واردات استفاده کرده‌اید یا خواهید کرد؟
14- چند سال پیش در لینکدین قول داده بودید فیلمی از فرایند تولید محصولات خود را منتشر کنید. چرا این وعده را عملی نکردید؟
15 – بنا بر اظهارات جنابعالی، علاوه بر بوردهای الکترونیک، شاسی سرور را هم خودتان تولید می‌کنید. آیا این یعنی شما شاسی منحصر به فرد و متفاوتی از ایسوس دارید که توسط خود شما طراحی شده است؟
16- بسته‌بندی محصولات شما متفاوت است یا همان بسته‌بندی محصولات ایسوس را استفاده می‌کنید؟
17- با توجه به استقرار کارخانه تولید سرور در منطقه ویژه اقتصادی پیام، از چه تسهیلات، امکانات و معافیت‌هایی برخوردار هستید؟
18- با هدف حمایت از تولید و تولیدکننده داخلی، لطفا در خصوص سیاست فروش وایت لیبل ایسوس در خاورمیانه توضیح دهید؟ (برای اطلاع مخاطبان پیرامون این پرسش باید گفت برخی شرکت‌های خارجی تولیدکننده اصلی با هدف حفظ بازار فروش محصولات‌شان در برخی کشورها که رو به تولید بومی آورده‌اند، این اجازه را به شریک داخلی خود می‌دهند که محصول‌شان با اسم دیگری به فروش برسد.)
اما در به‌روزرسانی این گزارش، ذکر این نکته نیز ضروری است که در الکامپ سال جاری میزان بومی‌سازی سرورهای تولیدی از سوی این شرکت 67 درصد اعلام شد.
نکته مهم دیگر آنکه حسب حمایت از سرمایه‌های ملی و علمی کشور، هفته‌نامه عصر ارتباط هرگونه حمایت از تولید و تولیدکنندگان داخلی را یک اولویت برای خود می‌داند و گزارش حاضر نیز دقیقا منطق بر همین رویکرد است.
اگرچه پس از گذشت یک سال پاسخی دریافت نکردیم اما بار دیگر آمادگی خود را برای مراجعه به کارخانه، واحد R&D و خط تولید شرکت رهنمون فناوری اطلاعات و تهیه گزارش از این شرکت و ایجاد شفافیت، رفع ابهامات و حمایت از تولید اعلام می‌کنیم.
- خسارات مدعیان تولید
اما مساله ادعای تولید به ویژه در حوزه فناوری اطلاعات و ارتباطات، به هیچ وجه مساله جدیدی برای کاربران، فروشندگان و فعالان این حوزه نیست و کاملا مسبوق به سابقه است اما آنچه عجیب است این است که برخی تشکل‌های بخش خصوصی و فعال در این عرصه، نه تنها امکانی برای مهار این مشکلات ندارند، بلکه گاه پذیرای این مدعیان در ترکیب‌های مدیریتی خود نیز شده‌اند.
- اطلاعیه معاونت پژوهش دانشگاه علوم و فنون دریایی
در ادامه گزارش باید مروری به برخی موارد ادعای متقلبان و تولیدکنندگان دروغین بومی داشته باشیم که از قضا صرفا در روزهای اخیر اخبار آنها منتشر شد.
در روزهای گذشته معاون هماهنگ‌کننده ارتش جمهوری اسلامی ایران، از اولین پردازنده کوانتومی ایران رونمایی و عنوان کرد که کشور ما با ساخت این پردازنده پیشرفته می‌تواند آینده سلاح‌های نظامی را رقم بزند.
انتشار این خبر و عکس پردازنده مذکور اما با واکنش‌هایی از سوی فعالان عرصه فناورانه مواجه شد و متعاقب آن نیز معاونت پژوهش دانشگاه علوم و فنون دریایی امام خمینی (ره) نیروی دریایی ارتش با صدور اطلاعیه‌ای، ضمن شفاف‌سازی ماجرا، برخی موارد مطرح‌شده را تصحیح کرد.
در این اطلاعیه آمده بود: «اخیرا پس از رونمایی یکی از محصولات پژوهشی دانشگاه علوم دریایی امام خمینی(ره) نوشهر در یک همایش علمی در تاریخ 1402/03/11 حساسیت‌هایی برای برخی از افراد علمی و جامعه رسانه‌ای کشور بوجود آمد. لذا جهت شفاف سازی نسبت به این مساله، پس از بررسی‌های دقیق فنی و نشست با کارشناسان و متخصصان خبره، معاونت پژوهشی این دانشگاه اعلام می‌دارد:
– اطلاق عبارت «الگوریتم پردازش کوانتومی» برای الگوریتم QPSO-LSTM به لحاظ فنی دقیق نبوده است.
– رونمایی از برد FPGA در همایش مذکور این ذهنیت نادرست را به فضای رسانه‌ای کشور منتقل کرده که برد مذکور پردازشگر کوانتومی است که اینگونه نبوده است.
– در عین حال اصل مساله الگوریتم مطروحه، مقابله با اختلال سیستم‌های موقعیت یاب شناورهای سطحی برای ارتقای امنیت دریایی حائز اهمیت و مورد تایید می‌باشد.
در پایان ضمن تصحیح موضوع، بدین وسیله از جامعه علمی کشور که به این موضوع حساسیت نشان دادند، قدردانی می‌شود.»
- ماجرای بومی‌سازی ریزرایانه‌ها
اما در روزهای اخیر و در یکی از بخش‌های خبری صدا و سیما در گزارشی نسبتا مشروح و دو دقیقه‌ای پخش و در آن اعلام شد محققان یک شرکت دانش بنیان موفق شدند پس از دو سال تلاش، ریز رایانه‌های تخصصی را داخلی‌سازی کنند.
بر اساس گزارش تصویری خبرگزاری صدا و سیما؛ این رایانه‌ها پیشتر از کشورهایی، چون چین و تایوان وارد می‌شدند که حالا با نصف قیمت نمونه خارجی تولید می‌شود.
کمی بعد از انتشار تصاویر ریزرایانه مذکور نیز در شبکه‌های اجتماعی، برخی کاربران با انتشار تصویر مشابه نمونه خارجی، نقدهایی به این ادعای تولید نیز وارد کردند.
- اعترافاتِ خصوصی مدعیان تولید
نکته قابل توجه آنکه برخی متقاضیان که خواستار کسب اطلاعات بیشتر برای خرید این قبیل محصولات می‌شوند، زمانیکه به شکل خصوصی و بدون حضور دوربین‌های خبری به کارشناسان برخی از این شرکت‌ها مراجعه می‌کنند، به طور شفاف با این پاسخ مواجه می‌شوند که «خیالتان از کیفیت و خارجی بودن این محصول راحت باشد!»
سپس مشخصات دقیق و کامل نمونه خارجی را اعلام کرده و وقتی از برچسب ایرانی بودن محصول نیز پرسیده می‌شود، اعلام می‌کنند که این صرفا یک برچسب است.
مشاهدات خبرنگار عصر ارتباط در الکامپ نشان می داد که برخی از مدعیان تولید بومی حتی در تهیه برچسب جعلی نام ایرانی محصول نیز ظرافت و زحمتی به خود نداده‌اند، به نحوی که نام برند شرکت خارجی و سازنده اصلی محصول نیز از گوشه این برچسب‌ها پیداست!
لذا این مساله از آن جهت ذکر شد تا از سهولت پی بردن به ادعای تولید برخی از این محصولات گفته شود که یافتن دلایل رد این ادعاهای تبلیغاتی که عموما نیز با پرداخت وجهی در برخی از رسانه‌های تبلیغات محور نیز منتشر می‌شود، کار چندان پیچیده‌ای نیست.
- مخاطرات تولیدکننده‌نماها در کشور
در خصوص چرایی بالاگرفتن تب ادعای تولید محصولات فناورانه در کشور که همچنان و به اشکال مختلف و در سنوات متعدد در حال تکرار است، باید گفت مواردی همچون بهره‌مندی از مزایای مندرج در قانون جهش تولید، انواع معافیت‌های گمرکی، مالیاتی، بیمه‌ای و …، کسب سودهای بادآورده و بی‌زحمت، ایجاد انحصار‌های کاذب، امکان رقابت ناسالم و حذف تولیدکنندگان واقعی، تسهیل فروش به نهادهای دولتی به واسطه قانون حمایت از تولید داخل و … از جمله دلایل اصرار برخی شرکت‌ها به ادعای دروغین تولید داخلی باز می‌گردد.
اما در خصوص مخاطرات ادعای تولید به ویژه در حوزه فناوری‌های پیشرفته و های‌تک، موارد زیادی حایز اهمیت است که برخی از آنها در پی می‌آید:
- از بین رفتن دستاورد تولیدکنندگان واقعی و بومی در کشور
نخستین و مهمترین معضل ادعای تولید در کشور آن است که این اقدام باعث بدبینی به اصل و فلسفه تولید و دستاورد شرکت‌های فناور و دانش‌بنیان واقعی شده و در نتیجه به مرور زمان منجر به دلسردی، اتلاف سرمایه‌گذاری‌ها، تحقیقات و یافته‌های ارزشمند آنها نیز می‌شود. چراکه مدعیان تولید با استفاده از ضعف‌ها و کاستی‌های قانونی و برخی مروادات ناسالم می‌توانند بازار توسعه محصولات تولید واقعی را تضعیف و آنها را از گردونه رقابت و تحقیق و توسعه خارج کنند.
- تهدید امنیت
در حوزه فاوا به ویژه ناآشنایی با فناوری‌های نهفته در برخی محصولات و واردات و عرضه آنها در قالب تولید داخلی می‌تواند زمینه‌ساز نفوذ و ایجاد آسیب به حوزه‌های زیرساختی شود. چراکه عمده واردکنندگانی که به اسم تولید به عرضه محصولات می‌پردازند، فاقد دانش و تسلط کافی و لازم در این عرصه بوده و صرفا منافع اقتصادی خود را در نظر دارند.
- محصولات از رده خارج
مساله دیگری که در ادعای تولید برخی از محصولات و سخت‌افزارها به وفور دیده شده، خرید ارزان محصولات از رده خارج برندهای بزرگ به دلایلی نظیر ناامنی، هزینه‌های بالای تعمیر و نگهداری، مصارف بالای انرژی و … است. در این مورد نیز واردکنندگانی که ادعای تولید دارند، با هدف کسب سود حداکثری محصولات نسل‌های قدیمی را وارد کرده و در قالب مونتاژ یا تولید به بازار عرضه می‌کنند.
- محصولات دست دوم
یکی دیگر از معضلات رایج و گزارش شده در کشور، عرضه محصولات دست دوم به اسم کالاهای نو و در پوشش تولید داخلی است که این مساله نیز می‌تواند حامل آلودگی‌های نهفته و ایجاد مشکلات سایبری برای کشور شود.
- ناتوانی در پشتیبانی
ادعای تولید داخل قاعدتا باید با امکان اشراف بر محصول ساخته شده و ارایه هرگونه پشتیبانی‌های لازم باشد، نه صرفا برگزاری مراسم‌های پرهزینه و یا سخنوری به سبک بازاریابان باشد. لیکن به علت ثبت شرکت‌های صوری در عرصه تولید، موارد ناشی از ناتوانی در پشتیبانی از محصولات نیز از دیگر مشکلات موجود در این عرصه است.
- قیمت‌های به مراتب بالاتر
در کنار تمام موارد فوق یکی دیگر از مشکلات مدعیان دروغین تولید محصولات و سخت‌افزارهای فناورانه، نرخ‌های به مراتب بالاتر این محصولات است نسبت به ارزش واقعی کالا است تا جایی که در برخی موارد فروش محصولات دست دوم و تقلبی به اسم محصول اورجینال و نو که معمولا به مشتریان دولتی عرضه می شود تا 900 درصد سود خالص برای واردکنندگان متقلب و مدعیان دروغین تولید به همراه داشته است. بدیهی است چنین سود نامشروع بی حسابی، دست متخلف را برای بازاریابی‌های غیر متعارف و عبور از موانع قانونی بهره مندی از امضاهای طلایی را بسیار باز می‌کند.
- با معضل مدعیان دروغین تولید چه کنیم؟
آنطور که پیداست معضل مدعیان جعلی و دروغین تولید در حوزه‌های فناورانه و دانش‌بنیان، همچنان راهکاری اساسی و ریشه‌ای برای درمان ندارد.
این موضوع فارغ از ایجاد مخاطراتی که ذکر شد، منجر به شکل‌گیری چرخه‌های پنهان فساد از مرحله اخذ مجوز گرفته تا نظارت بر مناقصات و ورود نهادهای نظارتی برای ابطال و … شده و همچنان نیز می‌شود.
از این رو به نظر می‌رسد باید از طریق مواردی همچون بازنگری در شرایط و مقررات تولید، آن هم نه صرفا در مرحله اخذ مجوز بلکه به شکل مستمر و بازدیدهای سرزده، تشدید مجازات مسوولان و نهادهای خاطی در صدور مجوز تولید، محرومیت بلند مدت مدعیان تولید از امکان حضور در مناقصات و سایر تدابیر پیشگیرانه، زمینه برچیدن ادعای تولید و تولیدکنندگان جعلی را فراهم کرد. ضمن اینکه یافتن شبکه مدیرانی که چشم خود را بر اینگونه واقعیت‌های عیان بسته‌اند و یا عامل رونق بازار متخلفان شده‌اند به هیچ وجه کار پیچیده و مشکلی نیست.
