صنعت فضایی ایران از رکود تا اوج‌گیری

علی شمیرانی

صنعت فضایی ایران از ابتدای شکل‌گیری آن تا به امروز بر خلاف برنامه‌های مصوب، با تغییر دولت‌ها درگیر چرخش‌ها و رویکردهای کاملا متفاوت و حتی متناقضی بوده است، به نحوی که در برخی سال‌ها و دولت‌ها متوقف و تا مرز تعطیلی پیش رفته و همزمان با آغاز بکار یک دولت دیگر، تبدیل به اولویت نخست آن دولت و احیا شده است.

اینکه چرا صنعت فضایی ایران بسته به رویکرد دولت‌ها، گاه اوج گرفته و گاه بر زمین مانده، موضوع روشنی نیست، اما آنچه مشهود است، در زمان‌های رکود صنعت فضایی، با وجود نقد‌های گسترده و تند نسبت به این رویکرد، هیچ‌گاه، نمایندگان مجلس در ادوار مختلف، هیچ‌یک از وزیران ارتباطات را به عنوان متولی صنعت فضایی، مورد سوال و پرسشی قرار نداده‌اند.

دلایل احتمالی کم‌اهمیتی به صنعت فضایی و نداشتن واکنشی به رکود و صعود آن، یا به رویکردهای سیاسی و همسویی مجلس‌ها با دولت‌ها باز می‌گردد یا آنکه اهمیت استراتژیک این صنعت، به شکلی کامل برای نهادهای ناظر بر پیشرفت کشور و از جمله نمایندگان مجلس در دوره‌های مختلف تشریح نشده است.

اگرچه در قوانین و مقرراتی که از گذشته تا کنون برای صنعت فضایی پیش‌بینی شده بود، تکالیف و الزاماتی مشخص و تعیین می‌شد، اما همچنان خبری از پیگیری‌ها برای سرانجام اجرا یا ترک فعل‌ها به ویژه در عرصه فضایی دیده نمی‌شود.

با این مقدمه باید گفت، تاریخچه سازمان فضایی ایران به اوایل دهه ۵۰ بازمی‌گردد. در سال ۱۳۵۲، مرکز سنجش از راه دور ایران جهت فراهم آوردن امکان استفاده از ماهواره برای سازمان برنامه و بودجه بنیان‌گذاری شد. در سال ۱۳۷۰، بر اساس تصمیم مجلس این مرکز زیر نظر وزارت پست و تلگراف و تلفن وقت قرار گرفت.

اما این آخرین تغییر جایگاه سازمان فضایی ایران نبود و در سال‌های بعد یک بار دیگر این سازمان میان ریاست جمهوری و وزارت ارتباطات دست به دست شد.

با توجه به جدی‌شدن مسایل فضایی در دو دهه اخیر در متن حاضر مروری کوتاه بر این برهه از صنعت فضایی خواهیم داشت.

• صنعت فضایی و توصیه‌های برنامه چهارم

داستان پرتاب نخستین ماهواره به فضا در كشور به 1356 خورشیدی بر می‌گردد كه متخصصان این حوزه با گذراندن دوره‌های مختلف تصمیم به اجرای آن گرفتند اما این طرح تا ‏‏1365 متوقف ماند و در نهایت ایران موفق شد سه مدار را برای سه ‏ماهواره خود رزرو كند.

به موجب برنامه چهارم توسعه، (1384 تا 1388) ایران باید سالیانه یك ماهواره به فضا پرتاب می‌کرد.

قرار بود سه ماهواره «زهره، سینا و مصباح» در 2 سال اول برنامه چهارم توسعه در مدار قرار‏ بگیرند اما هر كدام از این ماهواره‌ها به سرنوشتی خاص دچار شدند و فرایند پرتاب آنها در زمان‌های خاص متوقف شد.

• مصباح ماهواره‌ای پرحاشیه

در این بین یکی از پر فراز و نشیب‌ترین ماهواره‌های ایرانی که از ابتدای سال 1370 در دستور کار قرار داشت و سرانجام نیز به فضا پرتاب نشد ماهواره پرحاشیه مصباح بود که در 7 دولت دست به دست شد و سرانجام به نتیجه نرسید. این ماهواره قرار بود با نصب روی یك ماهواره به همراه یك موشك روسی از مسكو به مداری در هزار كلیومتری سطح زمین پرتاب شود‏. البته پرتاب این پروژه به سال‌های 1370 تا 1371 خورشیدی باز می‌گشت. در ‏‏سال 76 موافقتنامه‌ای برای ساخت ماهواره‌ مصباح میان وزارت علوم و وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات ‏به امضا رسید و پس از آن ساخت نمونه‌ آزمایشگاهی آغاز شد.

ماهواره مصباح نهایتاً در ۱۲ مرداد ۱۳۸۴ در مراسمی با حضور احمد معتمدی وزیر وقت ارتباطات رونمایی و اعلام شد طی تابستان به فضا فرستاده خواهد شد. اما ماهواره مصباح که حدود 10 میلیارد تومان نیز روی آن سرمایه‌گذاری شده بود و یکی از بزرگترین پروژه‌های ارتباطی در آن سال‌ها محسوب می‌شد نیز پس از دست به دست شدن میان دولت‌های متعدد به سرانجام روشنی نرسید و همانند ماهواره ناهید هیچگاه به فضا پرتاب نشد.

• دولت‌های نهم و دهم

با آغاز بکار دولت‌های نهم و دهم، صنعت فضایی برای نخستین بار، با جدیت بیشتر و عملیاتی‌تر در دستور کار دولت‌های وقت قرار گرفت و تبدیل به یک موضوع خبرساز در رسانه‌ها طی سال‌های 84 تا 92 شد.

• ماهواره سینا

سینا از جمله ماهواره‌هایی بود كه سرانجام از دل زمین كنده شد و در فضا آرام گرفت. این ماهواره در آبان سال 84 وارد فضا و با پرتاب سینا به فضا، ایران جزو چهل و سومین كشور صاحب ماهواره در جهان شد. ماهواره سینا نخستین ماهواره‌ایرانی به شمار می‌رود كه با كمك شركت‌های روسی پالیوت و آپتك و مشاركت كارشناساني از شركت صنایع صاایران، وزارت علوم، ‏تحقیقات و فناوري و مؤسسه مهندسي نقشه برداري ساخته شد. سینا ماهواره‌ای مطالعاتی- تحقیقاتی بود كه ‏در بررسي منابع زیرزمیني و عواقب ناشي از حوادث غیرمترقبه به كار مي‌رود. ‏

• ماهواره امید

ماهواره امید، در سال 87 به فضا پرتاب و دومین پرتاب ماهواره برسفیر با حمل نخستین ماهواره امید با موفقیت انجام شد. این ماهواره در هر 24 ساعت، 15 بار به دور زمین چرخیده و گزارش‌هایی سنجشی به ایستگاه‌های زمینی در ایران ارسال كرده است. ناسا نیز تأیید كرد كه این پرتاب موفقیت‌آمیز بود.

• رصد، ماهواره‌ای با تامین برق خورشیدی

رصد ماهواره‌ای نخستین ماهواره‌ایرانی بود كه سال 90 در مدار قرار گرفت. این ماهواره برق مورد نیاز خود را از صفحات خورشیدی متصل بر دیواره ماهواره و باطری‌هایش، تامین می‌كرد. توپولوژی و ساخت ایستگاه‌های زمینی ماهواره «رصد» به گونه‌ای طراحی شد كه بیشترین دسترسی به ماهواره را جهت دریافت اطلاعات و ارسال فرامین كنترل فراهم می‌كرد. برقراری ارتباط با ایستگاه‌های زمینی، تصویربرداری از زمین و ارسال تصاویر به همراه اطلاعات تله‌متری به ایستگاه‌های زمینی از مهم‌ترین مأموریت‌های این ماهواره است.

• ماهواره نوید

این ماهواره نیز در 1390 به فضا پرتاب شد. تصویربرداری از زمین با وضوح تصویر 750 متر و استفاده از صفحات خورشیدی برای تامین بخشی از برق ماهواره، ویژگی‌های اصلی این ماهواره است. پرتاب ماهواره نوید با استفاده از ماهواره بر« سفیر نوید» از كلاس « ماهواره بر سفیر 1-B » كه در سازمان هوا فضای وزارت دفاع توسعه یافته بود، انجام گرفت. این ماهواره به وسیله دانشگاه علم صنعت طراحی شد كه ماموریت سطح یك آن تصویر برداری از سطح زمین در طیف مرئی با قدرت تفكیك مناسب برای ماموریت محوله و ارسال تصاویر و اطلاعات پایشی سیستم در مدار LEO به ایستگاه‌های زمینی است.

• کاوشگر 5 و پرتاب میمون

بهمن‌ماه سال 91 که برنامه‌های فضایی به یکی از موضوعات خبرساز در دولت‌های نهم و دهم تبدیل شده بود، کاوشگر «پیشگام» (کاوشگر 5) ایران، حامل یک میمون با موفقیت به فضا پرتاب شد.

کاوشگر «پیشگام» که با مدیریت یکپارچه سیستمی و تلاش دانشمندان سازمان فضایی ایران ساخته شده بود با استفاده از حامل سازمان صنایع هوا فضا تا ارتفاع مورد نظر پرتاب و پس از طی مراحل پیش‌بینی شده و رسیدن به سرعت، شتاب و ارتفاع مورد نظر، مجددا به زمین بازگشته و موجود زنده این کاوشگر (میمون از نژاد رزئوس) با موفقیت بازیابی شد.

این یکی از پرسروصداترین خبرها در عرصه فضایی ایران بود که با واکنش‌های داخلی و خارجی رسانه‌های زیادی مواجه شد.

• انتقال سازمان فضایی به ریاست جمهوری

در پی توسعه فعالیت‌های فضایی کشور و توجه دولت وقت به فناوری فضایی، شورای عالی اداری در تاریخ هفتم مهر 1389 طی مصوبه‌ای چندین پژوهشگاه و پژوهشکده فعال در زمینه تحقیقات فضایی را در سازمان فضایی ایران ادغام و این سازمان را از وزارت ارتباطات جدا کرد و به این ترتیب سازمان فضایی به نهاد ریاست جمهوری منتقل شد تا برنامه‌های فضایی با سرعت بیشتر و زیر نظر مستقیم رییس جمهور اداره ‌شود.

• دولت‌های یازدهم و دوازدهم

با آغاز به‌کار دولت‌های یازدهم و دوازدهم، اما همانطور که ذکر شد، صنعت فضایی از اولویت سال‌های قبل از آن خارج و وارد سال‌های رکود شد.

• بازگشت سازمان فضایی به وزارت ارتباطات

با تغییر دولت، در بهمن‌ماه سال 93 کارگروهی به ریاست اکبر ترکان، مشاور ارشد وقت رییس جمهور مسوول تعیین وضعیت سازمان فضایی ایران شد که براساس بررسی‌های کارگروه، رییس دولت یازدهم طی ابلاغیه‌ای در مهرماه سال قبل از آن مقرر کرد سازمان فضایی ایران که پیش از این زیر نظر مستقیم رییس‌جمهور بود با حفظ یکپارچگی زیر نظر معاونت اجرایی ریاست‌جمهوری ادامه فعالیت دهد.

به این ترتیب، سرپرستی سازمان فضایی ایران به محمد شریعتمداری، معاون اجرایی رییس جمهور محول شد. اواخر آذرماه سال 93، رییس جمهور وقت طی یک ابلاغیه با استناد به اصل ۱۲۴ قانون اساسی، مسئولیت اداره جلسات شورایعالی فضایی کشور موضوع بند ۳ قانون تعیین وضعیت شوراهای عالی و تایید مصوبات آن را به سورنا ستاری – معاون علمی و فناوری رییس جمهور – تفویض کرد و براین اساس دبیرخانه شورایعالی فضایی هم زیرنظر معاون علمی فناوری رئیس جمهور قرار گرفت.

روحانی در این ابلاغیه از ستاری خواست تا یک نهاد بالادستی تحت عنوان «مرکز ملی فضایی» را با هدف هماهنگی، سیاست‌گذاری، برنامه‌ریزی و نظارت و با استفاده از ظرفیت‌های قانونی مربوطه به مراکز عالی تحقیقاتی با رعایت قوانین و مقررات مربوطه ایجاد کند.

در آن مقطع سازمان فضایی ایران و معاونت علمی فناوری ریاست جمهوری، توضیحی درباره جزئیات حکم رییس جمهور نداد اما آن طور که برخی رسانه‌ها و کارشناسان فضایی کشور اعلام کردند براساس تصمیمات جدید، قرار بود ضمن تشکیل مرکز ملی فضایی ذیل شورای عالی فضایی، سازمان فضایی ایران و پژوهشکده تحقیقات فضایی ایران بار دیگر توسط وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات مدیریت شده و با انحلال پژوهشگاه فضایی ایران اجزای آن شامل پژوهشگاه هوافضا به وزارت علوم تحقیقات و پژوهشکده مهندسی به جهاد دانشگاهی سپرده شود.

اتفاقی که سرانجام رخ داد و سازمان فضایی بعد از چندین مرحله دست به دست شدن و بلاتکلیفی بار دیگر به وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات بازگشت.

• پرتاب ماهواره فجر

بهمن ماه سال 93 نخستین پرتاب ماهواره در دولت‌های یازدهم و دوازدهم به ثبت رسید و ماهواره فجر که به وسیله گروه فضایی شركت صنایع الكترونیك ایران (صاایران) و با همكاری بخش‌های خصوصی و دانشگاهی كشور ساخته شده بود به فضا پرتاب شد.

• پرتاب ناموفق ماهواره پیام

ماهواره‌ایرانی «پیام» در 25 دی سال 97 با ماهواره ‌بر ایرانی «سیمرغ» به فضا پرتاب شد اما بنا به اعلام «محمد جواد آذری جهرمی» وزیر وقت ارتباطات، این پرتاب با موفقیت همراه نبود و ماهواره پیام در مدار قرار نگرفته است. اگرچه طراحی ماهواره پیام در دولت قبل از آن و در سال 84 آغاز شده بود.

• سرنوشت نامعلوم ماهواره‌های دوستی، مصباح و ناهید 1

ماهواره دوستی از جمله دیگر ماهواره‌های در نوبت برای پرتاب در دولت روحانی بود که هیچ‌گاه سرنوشت دقیق آن روشن نشد و برخی رسانه‌های در سال 97 به نقل از رسانه‌ها و منابع آمریکایی اعلام کردند که در پرتاب ناکام ماند.

ماهواره ناهید 1 هم به سرنوشت مشابهی مواجه شد و در سال 98 اعلام شد پرتاب آن به دلیل یک حادثه لغو شد.

ماهواره پرحاشیه و قدیمی مصباح هم که بار دیگر به اوج پیگیری رسانه‌ها در آن مقطع رسیده بود نیز سرنوشت نامعلومی پیدا کرد.

سال 96 محمود واعظی وزیر وقت ارتباطات در پاسخ به پیگیری چندین ساله رسانه‌ها خبر ارسال ماهواره مصباح به موزه را تکذيب کرد و گفت: ماهواره مصباح به عنوان اولين ماهواره سنجشي، 13 سال پيش ساخته شد و 10 سال پيش روند ساخت آن به پايان رسيد.

وي افزود: در آن برهه چون خودمان در داخل پرتاب کننده نداشتيم، دولت وقت آن را به ايتاليا فرستاد، اما آنها پس از مدتي اعلام کردند که ما پرتاب ماهواره را انجام نمي‌دهيم. لذا ماهواره همانجا ماند و پس از دو سال رئيس‌جمهوروقت اعلام کرد که خودمان براي ساخت ماهواره اقدام مي‌کنيم وآن را پرتاب مي‌کنيم. برهمين اساس هم دردولت قبل و درهمين دولت ماهواره‌هاي پيشرفته‌تري ساخته شدند وبه فضا پرتاب شدند.

وزير وقت ارتباطات ادامه داد: ما پس ازبرجام، کار مذاکره را براي تحويل ماهواره مصباح آغاز کرديم، تا بتوانيم آن را تحويل بگيريم. اما ماهواره‌ها معمولا با پايان عمرباتري‌شان عمرشان نيز تمام مي‌شود؛ به هرحال 10 سال اين ماهواره دست ما نبوده و نمي‌دانيم چه بلايي سرآن آمده است. بنابراين بايد آن را تحويل بگيريم، به دست کارشناسان متخصص در اين زمينه بدهيم تا ببينيم درچه وضعيتي است.

در حالیکه انتقادات زیادی از سوی فعالان فضایی مبنی بر تعطیلی صنعت فضایی در دولت‌های یازدهم و دوازدهم مطرح می‌شد سرانجام در آذرماه سال 1400 یک نماینده در صحن علنی مجلس گفت: «دولت روحانی در یک توافق پشت پرده کاملاً بی سر و صدا صنعت فضایی را به تعطیلی کشاند.»

به این ترتیب پرونده پرابهام و بی‌رمق صنعت فضایی ایران سرانجام در دولت یازدهم و دوازدهم در حالی بسته شد که خاطره انتشار تصویر یک کاپشن عجیب و فتوشاپی به عنوان «لباس فضانوردان آینده ایران!» در توییتر آذری جهرمی وزیر قبلی ارتباطات که با انتقادات و تمسخرهای داخلی و خارجی مواجه شد، در اذهان ماند.

• دولت سیزدهم و احیای صنعت فضایی

با آغاز بکار دولت سیزدهم از مردادماه سال 1400 اما بار دیگر و به یکباره عرصه تقریبا تعطیل فضایی ایران، احیا شد و از یک صنعت رو به خاموشی به یک اولویت در دولت رییسی تبدیل شد و رکورد بی‌سابقه‌ای در تاریخ فضایی ایران رقم خورد. به این ترتیب که ایران در سال 1400 دو ماهواره، در سال 1401 پنج ماهواره و در سال 1402 نیز پنج ماهواره دیگر را به فضا فرستاد.

• پرتاب‌های متعدد و موفق فضایی

به عبارت دیگر دی ۱۴۰۰ ماهواره «ققنوس» با ماهواره‌بر سیمرغ و. اسفند ۱۴۰۰ «ماهواره نور ۲» با ماهواره‌بر قاصد با موفقیت به فضا پرتاب شد.

در ادامه در خرداد ۱۴۰۱ ماهواره «ناهید ۱» با ماهواره‌بر ذوالجناح، مرداد ۱۴۰۱ ماهواره «خیام» با ماهواره‌بر سایوز، مهر ۱۴۰۱ پرتاب زیرمداری بلوک انتقال‌مداری سامان و آذر ۱۴۰۱ پرتاب زیرمداری ماهواره با ماهواره‌بر قائم ۱۰۰ انجام شد.

در ادامه این پرتاب‌های موفق نیز در مهر ۱۴۰۲ ماهواره «نور ۳» با ماهواره‌بر «قاصد»، آذر ۱۴۰۲ کپسول زیستی با پرتابگر «سلمان»، دی ۱۴۰۲ ماهواره «ثریا» با ماهواره‌بر قائم ۱۰۰، بهمن ۱۴۰۲ نیز ماهواره‌های مهدا، کیهان و‌هاتف با ماهواره‌بر سیمرغ به صورت همزمان به مدار تزریق شدند و در دهم اسفندماه نیز ماهواره پارس 1 با موفقیت به فضا پرتاب شد که اخبار و گزارش‌های متعددی از این پرتاب‌ها در رسانه‌های داخلی و خارجی منتشر شد.

این در حالیست که به گفته زارع‌پور وزیر ارتباطات و حسن سالاریه رییس فعلی سازمان فضایی ایران، با وجود رکوردهای پی‌در پی سال گذشته، سال 1403 «سال پرتاب‌های فضایی» خواهد بود و در حالیکه اکنون ایران در بین 10 کشور نخست عرصه فضایی قرار دارد، برنامه‌ریزی‌ها برای قرار گرفتن در میان 5 کشور اول این عرصه هدف‌گذاری شده است.

(نظر به گستردگی حجم اقدامات و دستاوردهای دولت سیزدهم در عرصه فضایی کشور، در گزارشی در همین شماره هفته نامه عصر ارتباط با عنوان «دستاوردهای فضایی ایران از سال 1400 تا امروز» به شکل مشروح به این موارد پرداخته شده است.)

مخلص کلام اینکه با توجه به اهمیت و آینده استراتژیک صنعت فضایی که در گزارش‌های متعدد این شماره عصر ارتباط به آن پرداخته شده است، کشورها و حتی شرکت‌های متعدد خصوصی زیادی در دنیا در حال افزایش سطح سرمایه‌گذاری‌ها و توسعه کاربری‌های مهم مرتبط با صنعت فضایی هستند و انتظار بر این است که در دولت‌های بعدی نیز تدابیری اتخاذ شود تا این صنعت که از جمله صنایع تحریمی محسوب شده و تربیت، جذب و نگهداری دانشمندان فعال در آن ارزش و هزینه بالایی برای کشور دارد، با سرعت بیشتری توسعه یابد و با تغییر دولت‌ها صنعت فضایی دچار تنش و رکورد نشود.

نویسنده