سعید میرشاهی
جنگ اخیر میان ایران و اسرائیل نشان داد که نبردهای آینده نه در میدان‌های خاکی، بلکه در شبکه‌های داده، ماهواره‌ها و ابرهای اطلاعاتی تعیین می‌شوند. گزارش جروزالم‌پست از فعالیت یگان سایبری و اطلاعاتی ارتش اسرائیل، پرده از تحول عمیق در شیوه جنگ‌افروزی رژیم صهیونیستی برداشت؛ تحولی که بر محور کلان‌داده، هوش مصنوعی، تحلیل بلادرنگ اطلاعات و تعامل انسانی‌ـ‌ماشینی در سطح میدان نبرد شکل گرفته است.
در این نبرد، داده‌ها سلاح‌اند و برنامه‌نویسان در نقش سربازان عمل می‌کنند. «متزپن» با گسترش دامنه سامانه‌های خود تا بیش از ۱۵۰۰ کیلومتر داخل خاک ایران، عملاً مرزهای جغرافیایی جنگ را از میان برداشته و نوعی جنگ ترکیبی دیجیتال‌ـ‌عملیاتی را رقم زده است؛ جنگی که در آن، پهپادها، ماهواره‌ها و چت‌بات‌های نظامی، همزمان در یک زنجیره اطلاعاتی واحد فعالیت می‌کنند.
این تحول نشان می‌دهد که نیروهای سایبری، به عنصر تعیین‌کننده در معادلات قدرت نظامی بدل شدهاند و کنترل داده، اکنون معادل کنترل میدان است. اگر در قرن گذشته توپخانه و تانک سرنوشت نبرد را رقم می‌زدند، امروز این «کدها و الگوریتم‌ها» هستند که مرگ و بقا را تعیین می‌کنند. از این منظر، جنگ ایران و اسرائیل بیش از آنکه تنها روی زمین و هوا در جریان باشد، در زیرساخت‌های دیجیتال و شبکه‌های ابری ادامه دارد؛ جایی که هر پکت داده می‌تواند حکم یک موشک واقعی را داشته باشد.
در همین رابطه روزنامه جروزالم پست، که مرجع رسانه‌ای انگلیسی زبان برای پوشش رویدادهای منطقه‌ای و بین‌المللی از منظر اسرائیل است در گزارشی نوشت یگان اطلاعات، برنامه‌نویسی، سایبری، ارتباطات و داده‌های ارتش رژیم صهیونیستی که با نام «متزپن» (Matzpen) به معنای «قطب‌نما» شناخته می‌شود، مدت‌هاست نقش گسترده‌‌ای در بسیاری حوزه‌ها برای ارتش اسرائیل ایفا کرده است. اکنون اما جزییات جدیدی از نقش و نحوه کار این یگان در حمله به ایران روشن شده است.
این روزنامه در ادامه می‌نویسد، متوجه شده که این یگان در عملیات «طلوع شیران» در ماه ژوئن (2025)، تمام ظرفیت کلاندادهها (بیگ‌دیتا) را تا فاصله بیش از ۱۵۰۰ کیلومتری، یعنی تا داخل ایران، گسترش داده است.
این موضوع، به‌ویژه در مورد «ضربه اول» اسرائیل رخ داد؛ حمله‌ای که تهران را در ساعات اولیه جنگ، غافلگیر کرد، واکنش‌ها را نیز به تأخیر انداخت و تا حدی خنثی کرد.
در ادامه این گزارش آمده است: به‌طور معمول، یافتن راه‌هایی برای به‌کارگیری برنامه‌ها و نرم‌افزارهای جدید متزپن، به‌منظور افزایش کارآیی عملیات ارتش اسرائیل در سرزمین‌های دشمن، حتی در مناطقی به نزدیکی غزه، دشوار است. بااین‌حال، انجام این مأموریت در داخل خاک جمهوری اسلامی ایران، آن هم در فاصله‌ای چنین دور، چالشی کاملاً جدید به شمار می‌رفت.
- تحولات در فضای ارتباطات
اگرچه برنامه‌های رایانه‌ای و داده‌ها، عمدتاً در جهان دیجیتال وجود دارند و مرزهای جغرافیایی را نادیده می‌گیرند، اما همچنان به زیرساخت‌های فیزیکی گوناگون نیاز است تا انتقال این داده‌ها و برنامه‌ها، به مناطق دیگر امکان‌پذیر شود.
اسرائیل، پیش از این، هرگز تلاش نکرده بود عملیات گسترده و طولانی‌مدت را در کشوری تا این اندازه دور انجام دهد؛ عملیاتی که در آن به‌طور مداوم، اطلاعات تازه‌ای درباره محل آخرین بمباران اسرائیل و موقعیت پرتاب آخرین موشک بالستیک ایران دریافت می‌شد.
اکنون با استفاده از فناوری‌ها و برنامه‌های جدیدی که متزپن، برای جنگ‌های طولانی‌تر در سرزمین‌های دشمن نزدیک، توسعه داده بود، این سامانه‌ها، به‌صورت معکوس مهندسی شدند تا بتوان از آنها در کشورهایی با فاصله بسیار دورتر نیز بهره گرفت.
البته منابع ارشد ارتش اسرائیل به جروزالم پست گفته‌اند هر برنامه و جریان داده چه علیه غزه باشد یا لبنان و ایران، برای داشتن عملکرد مؤثر، ممکن است الگوریتم‌ها و راه‌حل‌های منحصربه‌فردی نیاز داشته باشد.
گفته می‌شود «متزپن»، همزمان روی چند برنامه جدید، گاهی بیش از ده‌ها برنامه، کار می‌کند تا توانایی‌های تهاجمی و دفاعی ارتش اسرائیل را ارتقا دهد.
اگر قبلاً توسعه اپلیکیشن‌های پیچیده جدید برای مواجهه با چالش‌های نو، ماه‌ها یا سال‌ها به طول می‌انجامید، اکنون ارتش اسرائیل قادر است این اپلیکیشن‌ها را با سرعت بسیار بیشتر تولید کند.
نکته اصلی از دید فرماندهان متزپن این است که فرماندهان میدانی ارتش باید احساس کنند در یک محیط فناورانه آشنا و کاربرپسند فعالیت می‌کنند که به آنها قدرت می‌دهد راهبردها و تاکتیک‌های جنگ را بهتر اجرا کنند، نه آنکه به‌خاطر یادگیری تعاملات فناورانه جدید، سرعت‌شان کاهش یابد.
فرماندهان میدانی نباید نیاز داشته باشند بدانند فرماندهان و نیروهای متزپن، در پشت صحنه تا چه اندازه سخت کار می‌کنند که برنامه‌های کاربردی جدیدی را برای تحلیل و یکپارچه‌سازی کمپین‌های عظیم جمع‌آوری اطلاعات از مجموعه داده‌های ابری ارتش اسرائیل تولید کنند؛ مجموعه‌هایی که هریک، اهداف و تعاملات خاص خود را دارند.
به همین ترتیب، زمانی که ارتش اسرائیل اطلاعات خود را با موساد و شین‌بت (آژانس امنیت داخلی اسرائیل) به اشتراک می‌گذارد و بالعکس، آن‌گاه متزپن می‌خواهد اطمینان یابد برنامه‌نویسی‌هایش به‌قدری بی‌نقص و یکپارچه است که مأموران و نیروهای این نهادها، حتی لحظه‌ای هم صرف اندیشیدن به این موضوع نکنند که چگونه کوهی از داده‌ها در برابر چشمان‌شان قرار گرفته است.
- تحولات در عرصه میدان (عملیات)
یکی از اهداف اصلی برنامه‌های «متزپن» این است که داده‌ها را با سرعت بالا به تمام سطوح فرماندهی، از رده‌های بالا تا نیروهای میدانی، منتقل کند تا موقعیت دقیق نیروهای دشمن در هر لحظه مشخص باشد. این روند حتی پیش از جنگ کنونی نیز در حال رشد بود، اما تعداد زیاد فلسطینیان در غزه، اعم از نیروهای مسلح و غیرنظامیان، که در مراحل مختلف تهاجم اسرائیل، به‌طور مداوم در حال جابه‌جایی بودند، یک چالش کاملاً جدید بود.
ارتش اسرائیل، پیش از هفتم اکتبر، از پهپادها در مقیاس وسیع، هم برای شناسایی و هم برای حمله، استفاده می‌کرد، اما حجم و گستره استفاده از آنها در جنگ با ایران، به‌مراتب بیشتر بوده است.
مدیریت افزایش هشدارهای ناشی از حملات دشمن و تطبیق سریع موقعیت حمله با پهپاد یا پلتفرم مناسب برای ضدحمله، تقریباً بدون هیچ تأخیری، یک چالش کاملاً تازه بوده است.
این وضعیت، مستلزم ارسال بی‌وقفه حجم عظیمی از داده‌ها از حسگرهای جدید به تیم‌های پهپادی و سایر پلتفرم‌هاست تا آنها بتوانند نیروهای دشمن را با سرعت بسیار بیشتر از جنگ‌های گذشته، شناسایی کنند و هدف قرار دهند.
این موضوع، صرفاً تاکتیکی نیست، بلکه جنبه راهبردی نیز دارد، زیرا وقتی ارتش اسرائیل توانسته با سرعت بالا به حملات موشکی و راکتی حماس، حزب‌الله یا نیروهای ایرانی پاسخ دهد، همین امر باعث شده سایر تیم‌های دشمن متقاعد شوند برای زنده ماندن، بهتر است از شلیک صرفنظر کنند.
از دیگر حوزه‌هایی که توانمندی‌های کلاندادهها و برنامه‌نویسی متزپن به ارتش کمک کرده، می‌توان به کاهش موارد «آتش خودی» اشاره کرد. در حال حاضر، برنامه‌های متزپن، به‌قدری نقشه نیروهای خودی را با دقت ترسیم می‌کنند که هرچند حوادث آتش خودی هنوز رخ می‌دهد، اما معمولاً علت آن، ناآگاهی از موقعیت سایر واحدها در جریان عملیات نیست. این اتفاق، معمولاً فقط زمانی رخ می‌دهد که برخی نیروها به‌شدت زیر آتش قرار گرفته‌اند و عملاً نمی‌توانند به‌صورت فیزیکی با داده‌های موجود ارتباط برقرار کنند.
همین قابلیت‌های داده‌ای پیشرفته برای ارائه چندین گزینه عملیاتی مختلف به فرماندهان نیز به کار می‌رود تا آنها قادر باشند سریع‌تر برای دستیابی به اهداف مأموریت تصمیم‌گیری کنند.
متزپن، همچنین داده‌هایی را در اختیار فرماندهی جبهه داخلی ارتش اسرائیل قرار می‌دهد تا درباره نحوه واکنش به تهدیدهای ناشی از موشک‌های بالستیک، پهپادها و راکت‌ها تصمیم‌گیری کند و ظرفیت‌های جدیدی برای استفاده بهینه از سامانه‌های پدافند چندلایه اسرائیل را توسعه دهد.
فراتر از حوزه نظامی، برخی از برنامه‌های متزپن که برای استفاده عمومی است، از جمله گردآوری و تحلیل بهتر داده‌های اطلاعاتی منبع باز (OSINT)، برای رساندن سریع‌تر و دقیق‌تر اطلاعات درباره تهدیدهای هوایی به شهروندان عادی نیز به کار می‌رود.
- چت‌جی‌پی‌تیِ اختصاصی برای ارتش اسرائیل
علاوه بر این، متزپن، نسخه ویژه خود از ChatGPT و ربات‌های گفت‌وگومحور را برای ارتش اسرائیل طراحی کرده تا نیروهای ارتش به‌صورت گفتاری با آن، تعامل و اهداف جدیدی را دنبال کنند.
این نسخه نظامی از چت‌جی‌پی‌تی، به‌طور ویژه نسبت به اصطلاحات و فرهنگ نظامی، هم در ورودی‌ها و هم در پاسخ‌ها، حساس است تا بیشترین وضوح و کارآیی را برای فرماندهان میدانی فراهم کند.
این چت‌بات نظامی، به‌طور چشمگیری، توانایی فرماندهان میدانی را برای حرکت و تعامل با داده‌های در حال تغییر در عملیات سیار، افزایش داده است، در حالی که قبلاً تنها می‌توانستند در مناطق ثابت یا مراکز فرماندهی، به منابع داده‌ای خود دسترسی داشته باشند.
متزپن، همچنین اطمینان می‌یابد که برنامه‌هایش، به‌آسانی، قابل نفوذ یا هک شدن نباشند و برخی ارجاعات به منابع اطلاعاتی را به‌صورت رمزگذاری‌شده حفظ می‌کند؛ همان‌طور که مأموران انسانی نیز ممکن است از کد برای اشاره به منابع خود استفاده کنند. تولید این حجم از برنامه‌های متمایز، نیازمند صرف زمان، منابع انسانی و هزینه‌های مالی عظیم است تا متزپن، همواره در حال توسعه نرم‌افزارهای جدید باشد.
علاوه بر این، چت عملیاتی ارتش اسرائیل، به نوعی از «گوگل‌درایو»، با تغییرات دیجیتال و فیزیکی برای تأیید و ایمن‌سازی داده‌ها، که بسیار مقاوم هستند و می‌توانند در مقیاس وسیع اجرا شوند، متصل است.
- نقش داده‌های ماهواره‌ای
جروزالم پست درباره داده‌های ماهواره‌ای و اطلاعات شناسایی، دریافته است معماری دیجیتال ویژه‌ای وجود دارد که داده‌های به‌دست‌آمده از ماهواره‌ها و تصاویر هوایی گرفته‌شده از هواپیماها را منتقل می‌کند. در این زمینه، پلتفرمMAPIT وجود دارد که به سایر پلتفرم‌ها متصل می‌شود تا تصاویر را به‌صورت واقع‌گرایانه نمایش دهد و قادر است نقشه‌برداری از مناطق خاص را به‌صورت منظم و به‌روزرسانی‌شده انجام دهد.
پیش‌تر، وزارت دفاع اسرائیل اعلام کرده بود که قادر است روزانه صدها هزار کیلومتر مربع از خاک ایران را رصد کند. به‌روزرسانی این داده‌ها در سه بُعد انجام می‌شود و سپس با سایر سامانه‌های عملیاتی تاکتیکی ادغام می‌گردد. متزپن، به ساده‌سازی روند ارائه داده‌های اطلاعات تصویری به فرماندهان میدانی در زمان واقعی کمک کرده است.
- ابعاد جدید دفاع سایبری
در بخش پایانی این گزارش آمده است، جنگ اخیر ایران و اسرائیل، در نهایت توانایی‌های شناسایی و نظارت پهپادی را به سطحی تازه از بلوغ رساند. هنگامی که یک سازمان، این توانایی‌ها را با برتری در زیرساخت دیجیتال، انبوهی از حسگرها و تمام تجربیات کسانی که پیش‌تر از پهپادها استفاده کرده‌اند، ترکیب کند، به قابلیت‌های عملیاتی شگفت‌انگیز و پیشرفته‌ای دست می‌یابد.
در همین راستا، برنامه‌های متزپن، اکنون به فراهم آوردن حجم عظیمی از داده‌های تاریخی درباره تاکتیک‌هایی کمک می‌کنند که قبلاً برای دفاع از یک منطقه استفاده شدهاند. فهرست ذخیره‌سازی دیجیتال این یگان، تمام هشدارها را از هر پهپاد یا پلتفرم پروازی دیگر، به‌صورت همزمان و در لحظه، ثبت کرده و هشدارهای لازم را در همان لحظه به نیروهای مربوطه منتقل می‌کند.
در بخش «دفاع فعال»، برنامه‌های متزپن، مکان‌یابی و شناسایی مواد منفجره دست‌ساز (IED) را با دقت بسیار بیشتر از هر ارتش دیگری در جهان انجام می‌دهند. ارائه مختصات دقیق، حتی با چند متر اختلاف، از محل قرارگیری مواد منفجره یا مناطق پا‌کسازی‌شده توسط بولدوزرها و دیگر واحدها که فاقد IED هستند، می‌تواند تفاوت بین مرگ و زندگی برای خودروهای زرهی حامل نیرو و تانک‌هایی باشد که در حال ورود به میدان نبرد جدید هستند.
در حوزه دفاع سایبری، متزپن، بخشی از برنامه‌ها و زیرساخت‌هایی را در اختیار دیگر بخش‌های ارتش اسرائیل قرار می‌دهد تا از نفوذ و هک سیستم‌های نظامی جلوگیری کنند، هرچند بخش عمده تمرکز آن، همچنان به پشتیبانی از قابلیت‌های تهاجمی ارتش اختصاص دارد.
اکنون که ارتش اسرائیل خود را برای گذار از دوران جنگ به صلح آماده می‌کند، تنها می‌توان حدس زد چه نوع چالش‌های جدیدی پیش‌روی متزپن قرار خواهد گرفت تا تهدیدهای امنیتی آینده را با درنظر گرفتن ویژگی‌های خاص هریک، پاسخ دهد. هرچه باشد، تیم برنامه‌نویسان متزپن، نشان داده‌اند که آماده‌اند با هر چالش تازه‌ای روبه‌رو شوند.
