دانیال رمضانی – شرایط دنیا در عرصه دیجیتال از سال 2003 که کشورها و نهادهای بین‌المللی را به تحرکات جدیدی وادار کرد و نخستین بار در اجلاس جهانی سران درباره جامعه اطلاعاتی (WSIS) در ژنو سوییس ظهور و بروز یافت، به مراتب با تغییرات شگرف و بی‌سابقه‌ای مواجه شده است.
در آن مقطع اجلاس WSIS شامل دستورِ کارها و محورهای متعددی بود که در راس آن، سران کشورها و دیپلمات‌ها به دنبال تعیین یک مرجع و متولی روشن در «راهبری جهانی اینترنت» بودند.
اما از آن زمان تا کنون شتاب تحولات عرصه فناوری به حدی سریع، گسترده و روزافزون شده که مقامات و نظام دیپلماسی کشورها، تدابیر ویژه‌ای برای تامین اهداف و منافع ملی خود در نهادها و پیمان‌های منطقه‌ای و بین‌المللی از طریق دیپلماسی فناوری به‌کار بسته‌اند.
موضوع الزامات «دپیلماسی فناوری» اما تنها محدود به منافع درون مرزهای سایبری و سنتی کشورها نمی‌شود و عدم همکاری‌های بین‌المللی در دنیا به رشد ناتوازن، چالش‌ها، هزینه‌ها و شکاف‌های دیجیتال در دنیا منجر می‌شود.
- تشدید جنگ‌های فناورانه در دنیا
دنیا سال‌هاست که با جنگ فناوری در عرصه‌های متعدد مواجه است که خسارات سنگین جهانی به بار آورده است. به طور مشخص و در یک نمونه برجسته، آمریکا در سال‌های اخیر نبردی فرسایشی و طولانی با چین را کلید زده است که در اشکال مختلف به ایجاد هزینه‌های متعدد برای کشورها، شرکت‌ها و کاربران زیادی منجر شده که کماکان نیز ادامه دارد.
تحریم تراشه‌ای، تحریم تجهیزات نسل 5 موبایل، انواع تحریم‌های اینترنتی و در آخرین نمونه تحریم هوش مصنوعی چین از سوی آمریکا از محورهای کلان این نبرد فناورانه محسوب می‌شود که مقامات دولتی و شرکت‌های خصوصی چین را به تحرکات گسترده در عرصه دیپلماسی فناوری وارد کرده است.
مصادیق فوق با وجود اثرات گسترده جهانی، اما همچنان بخش کوچکی از الزامات شکل‌گیری دیپلماسی فناوری در دنیا به شمار می‌رود.
به همین دلیل است که در دولت چهاردهم، دیپلماسی فناوری یک محور کلیدی شناخته شده است و سید ستار هاشمی وزیر ارتباطات و فناوری اطلاعات با آگاهی از درهم‌تنیدگی و گسست‌ناپذیری تعاملات بین‌المللی در عرصه فناوری، در مقاله‌ای پیش از سفر به کوبا و ونزوئلا نوشت: امروز دیپلماسی دیجیتال در روابط بین‌الملل امری حیاتی شده است و سه حوزه کلان شامل:
- تحولات دیجیتال و توزیع مجدد قدرت در روابط بین‌الملل،
- ظهور انواع جدید چالش‌ها و درگیری‌ها و
- حکمرانی دیجیتال، به عنوان عوامل پیشران و شکل‌دهنده به دیپلماسی فعال فناوری شناخته می‌شوند.
در سال‌های اخیر ظهور موضوعات سیاسی، امنیتی، اقتصادی و اجتماعی جدید در عرصه‌های دیپلماسی فناوری، بیش از 50 موضوع و چالش در روابط بین‌الملل و حکمرانی دیجیتال از جمله امنیت سایبری، حریم خصوصی، حاکمیت داده، تجارت الکترونیک، جرایم سایبری، حکمرانی هوش مصنوعی و … را شامل می‌شود.
لذا گسترش فضای جهان‌شمول سایبری، امروز دنیا را با انبوهی از مسایل سیاسی، فناورانه و دیپلماتیک کرده که:
- چالش‌های حکمرانی سایبری
- مداخلات برخی دولت‌ها در امور اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و امنیتی دیگر کشورها از طریق تولید گسترده اطلاعات نادرست، تئوری‌های توطئه، رادیکال‌سازی آنلاین و انتشار اخبار جعلی در بستر شبکه‌های اجتماعی و پیام‌رسان‌ها گرفته تا حملات هکری و ایجاد سلاح‌های سایبری همچون استاکس‌نت و …
- ظهور پدیده ارایه‌دهندگان فرامرزی و ماهواره‌ای اینترنت از شرق تا غرب عالم
- رفع تداخلات فرکانسی و تعیین برخی استانداردهای جدید بین‌المللی در عرصه ارتباطات
- گسترش شتابان هوش مصنوعی و چالش‌های جهانی آن
- افزایش فروشندگان و ارایه‌کنندگان خدمات و محصولات از خارج از مرزهای مرسوم کشورها بر بستر فضای مجازی
- حمایت از رشد و توسعه بین‌المللی شرکت‌های خصوصی عرصه دیجیتال
- افزایش مستمر انواع رمزارزها و رمزدارایی‌ها
- ظهور جهان‌پلتفورم‌ها و تداخل رویکردهای آنها با مسایل حکمرانی درون مرزی کشورها و همچنین دیگر فناوری‌های در حال پیدایش و جهان‌شمول از جمله دلایل شکل‌گیری، فشردگی و حساسیت در کار دیپلمات‌ها و دیپلماسی فناوری در دنیا به شمار می‌رود.
- ایران و الزامات دیپلماسی فناوری
لیکن علاوه بر مسایل و معضلات فوق که منجر به تحرک دیپلماسی فناوری در دنیا شده است، ایران دارای شرایط خاص و متفاوتی است. به همین جهت در سال‌های اخیر جمهوری اسلامی ایران، از طریق نهادهای بین‌المللی همچون ITU و سازمان ملل، پیمان‌های منطقه‌ای همچون شانگهای، بریکس و تعاملات دو جانبه با کشورهای مختلف همچون چین، روسیه، کوبا، ونزوئلا و … پیگیر هم‌افزایی با هدف بسترسازی جمعی برای زدودن کارشکنی‌ها و اقدامات غیرقانونی و کارشکنی‌های برخاسته از اهداف سیاسی و تنگ‌تر کردن عرصه مانور فعالان سایبری است تا فضای مجازی امن‌تری برای همه شهروندان و کسب و کارها فراهم شود.
به همین جهت همزمان با آغاز بکار دولت چهاردهم، وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات به عنوان محور اصلی «دیپلماسی فناوری»، این موضوع راهبردی را از نخستین روزهای انتصاب سیدستار‌هاشمی در دستور کار قرار داده است.
- ایران هراسی سایبری
رسانه‌ها، شرکت‌های خصوصی، مقامات و دیپلمات‌های غربی و ضد ایرانی، سال‌هاست که در برنامه‌ای هدفمند پروژه «ایران‌هراسی سایبری» را با شدت و قدرت دنبال می‌کنند. اگرچه جمهوری اسلامی ایران که خود یکی از بزرگترین قربانیان حملات سایبری آمریکا و متحدان آن به شمار می‌رود، بارها اتهامات وارده را رد کرده و خواستار ارایه مستندات فنی و قانونی در این خصوص شده که عمدتا از سوی آمریکا و متحدانش بی‌پاسخ مانده است.
این در حالیست که در روالی بر خلاف پروژه مذکور، حملات سایبری آمریکا و اسراییل به دیگر کشورها به شکل روزانه و پرتعداد در حال وقوع است. اما این مساله در سانه‌های مادر و غالب جهانی چندان برجسته‌سازی نمی‌شود. کمااینکه در همین رابطه اخیرا بی‌بی‌سی بین‌الملل در گزارشی به چرایی عدم انتشار گسترده اخبار از حملات سایبری آمریکا و غربی‌ها به دیگر کشورها در رسانه‌های غربی پرداخته بود و علت آن را وابستگی‌های کاری، قراردادی و مالی شرکت‌های امنیت سایبری و فناوری به دولت‌های غربی عنوان کرده بود.
- حملات هدفمند و گسترده سایبری به ایران
همانطور که ذکر شد ایران یکی از اصلی‌ترین قربانیان حملات سایبری در دنیا محسوب می‌شود و سال‌هاست که با مداخلات و حملات آشکار و علنی سایبری دولت‌های متخاصم از طریق انواع حملات به زیرساخت‌ها، سامانه‌ها و عرضه گسترده انواع باج‌افزارها، بدافزارها و ویروس‌های رایانه‌ای مواجه است.
ویروس استاکس‌نت که رسانه‌های غربی از آن به عنوان نخستین، گران‌ترین و پیچیده‌ترین «سلاح سایبری» دنیا نام می‌برند و بر اساس گزارش‌ها و افشاگری‌های انجام شده توسط آمریکا و رژیم صهیونیستی ساخته و طراحی شد، نخستین بار برای حمله به زیرساخت‌های هسته‌ای ایران بکار گرفته شد.
- انواع تحریم‌های فناورانه
فارغ از چالش‌های جهانی و دو مساله انحصاری فوق، ایران سال‌هاست که با انواع تحریم‌ها برای ایجاد کندی در پیشرفت‌های فناورانه نیز مواجه است.
تحریم‌های فناوری که عمدتا از سوی آمریکا و اتحادیه اروپا به ایران تحمیل شده نیز در سه سطح در حال اجراست.
- تحریم‌ها در سطح کاربران ایرانی که شامل انبوهی از ممنوعیت‌های در دسترسی به پلتفورم‌ها و انواع ابزارهای پیشرفته نرم‌افزاری، سخت‌افزاری، خدماتی و امنیتی است.
- تحریم‌ها در سطح کسب‌وکارها و شرکت‌های ایرانی که شامل ممنوعیت کار، ممنوعیت فروش انواع تجهیزات نرم‌افزاری، سخت‌افزاری و امنیتی، ممنوعیت انتقال دانش و فناوری و بسیاری از دیگر موارد را شامل می‌شود.
- تحریم‌ها در سطح نهادهای حاکمیتی، دولتی و عمومی‌نیز اشکال و گستره به مراتب بیشتر از دو بخش فوق را شامل می‌شود.
مجموع آنچه که ذکر شد، لزوم تحرک مضاعف و بیشتر در عرصه دیپلماسی فناوری برای ایران را ایجاب می‌کند که تحقق این امر نیز نیازمند همکاری نهادهای متعدد است که در راس آنها وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات و وزارت امور خارجه می‌توانند نقش راهبری در مراجع بین‌المللی، پیمان‌های منطقه‌ای و هماهنگی با دیگر دستگاه‌ها را در احقاق حقوق ملی، کمک به رشد و توسعه فناوری در داخل و خارج کشور ایفا کنند.
- گام نخست دیپلماسی فناوری
در همین راستا ستار هاشمی وزیر ارتباطات و فناوری اطلاعات هفته قبل در راس هیاتی، گام نخست تقویت دیپلماسی سایبری را در سفر به دو کشور ونزوئلا و کوبا کلید زد.
- سطح عالی دیدارها
اگرچه در سال‌های قبل نیز دیدارها و رایزنی‌هایی میان مقامات کشورهای ایران، کوبا و ونزوئلا در حوزه‌های فناوری انجام شده بود، اما نخستین نقطه برجسته و متفاوت در سفر ستار هاشمی وزیر ارتباطات و هیات همراه، ارتقای قابل ملاحظه سطح دیدارها بود. در این سفرها علاوه بر مقامات عالی و همتایان دو کشور، وزیر ارتباطات ایران با روسای جمهوری کوبا و ونزوئلا نیز دیدار کرد و مورد استقبال ویژه‌ای قرار گرفت.
- دیدار با رییس جمهور کوبا
سیدستار هاشمی، وزیر ارتباطات و فناوری اطلاعات در آخرین روز حضور در کوبا با «میگوئل دیاز کانل برمودز»، رئیس جمهوری این کشور دیدار و در خصوص راه‌های توسعه همکاری‌های گوناگون دوجانبه بویژه در حوزه ارتباطات و فناوری اطلاعات گفت و گو کرد.
هاشمی در این دیدار که پس از آیین آغاز به کار چهلمین نمایشگاه بین‌المللی هاوانا و بازدید از غرفه‌های جمهوری اسلامی در این نمایشگاه برگزار شد، پس از ابلاغ پیام گرم رییس جمهوری اسلامی ایران به رییس جمهور کوبا تصریح کرد: در اینجا به دنبال آن هستیم تا همکاری‌های سیاسی را به ابعاد اقتصادی و فنی گسترش دهیم.
میگوئل دیاز کانل برمودز، رییس جمهوری کوبا نیز در این دیدار به روابط دوستانه و تاریخی دو کشور اشاره کرد و گفت: میان ایران و کوبا یک دشمن مشترک به نام امپریالیزم آمریکا وجود دارد که تحت تحریم و فشار از سوی آن دشمن هستیم اما دو دولت خیلی محکم ایستاده اند و در حال مقاومت هستند.
کانل برمودز با اشاره به بازدیدی که از نمایشگاه بین‌المللی فناوری کوبا داشت، خاطرنشان کرد: در بازدیدی که از غرفه شرکت‌های ایرانی در نمایشگاه بین‌المللی هاوانا داشتم نماینده‌های خوبی از شرکت‌های ایرانی حضور و اراده زیادی در آنها برای همکاری با کوبا داشتند.
وی افزود: با نمایندگانی از این شرکت‌ها دیدار کردم و از آنها خواستیم که نمایندگی‌هایی را در کوبا تاسیس کنند.
رییس جمهوری کوبا با اظهار امیدواری از امکان گسترش همکاری‌های دو کشور در حوزه ارتباطات و فناوری اطلاعات ابراز کرد که شرکت‌های دو کشور بتوانند در جهت منافع دو کشور به تقویت این همکاری‌ها کمک کنند.
رییس جمهور کوبا همچنین در شبکه اجتماعی ایکس نیز با انتشار تصویر مشترکش با وزیر ارتباطات ایران نوشت: « از حضور با ارزش دکتر سید ستار هاشمی وزیر ارتباطات و فناوری اطلاعات جمهوری اسلامی ایران در کوبا و رویداد مهم نمایشگاه بین‌المللی هاوانا ۲۰۲۴ سپاسگزاری می کنم.»
- دیدار با رییس جمهور ونزوئلا
ستار هاشمی، وزیر ارتباطات و فناوری اطلاعات ایران همچنین با «نیکلاس مادورو»، رئیس جمهوری ونزوئلا نیز دیدار و درباره زمینه‌های توسعه روابط دوجانبه در عرصه‌های گوناگون بویژه حوزه ارتباطات و تامین تجهیزات مخابراتی برای این کشور گفت و گو کرد.
- امضای دو سند مخابراتی میان تهران و کاراکاس
اما وزیر ارتباطات و فناوری اطلاعات در نخستین روز سفر به کاراکاس با چهار تن از وزیران برق، ارتباطات، علوم و حمل و نقل این کشور دیدار و ضمن بررسی زمینه‌های همکاری چند قرارداد و سند همکاری در حوزه ارتباطات و فناوری اطلاعات را به امضا رساند.
در دیدار وزیر ارتباطات کشورمان با «خورخه مارکز» وزیر برق و رییس شرکت ملی مخابرات این کشور (Conatel) ، اسناد قراردادهای همکاری ارتباطاتی، فناورانه و مخابراتی میان تهران و کاراکاس به امضا رسید.
هاشمی در این دیدار با اشاره به دیدار روسای جمهوری ایران و ونزوئلا در حاشیه اجلاس اخیر بریکس، تاکید کرد که سیاست دولت چهاردهم، حمایت از بخش خصوصی و ارتقای همکاری‌های مشترک میان دو کشور ایران و ونزوئلا است.
خورخه مارکز، وزیر برق و رییس شرکت ملی مخابرات ونزوئلا نیز با تقدیم پیام خیرمقدم رییس جمهوری ونزوئلا به ستار هاشمی و هیات همراه، بر پیشبرد توافقات انجام شده همچون گذشته تاکید کرد.
در پایان اسناد و قراردادهای همکاری‌های ارتباطاتی و مخابراتی شامل تامین قطعات و تجهیزات مخابراتی و همچنین تولید کابل فیبرنوری میان دو طرف امضا شد.
- راه‌اندازی پلتفرم مشترک
وزیر ارتباطات در ادامه دیدارهای خود با مقامات ونزوئلایی با «فردی نونییز»، همتای خود دیدار کرد و در این دیدار دو طرف درباره زمینه‌های همکاری‌های مشترک در حوزه شبکه‌های ارتباطی و راه‌اندازی پلتفرم مشترک با هدف مقابله با نشر اطلاعات نادرست گفت وگو کردند.
هاشمی در این دیدار تاکید کرد که امروزه فضای مجازی تمامی ساحت‌های زندگی انسان در زمینه‌های شخصی، اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی را در برگرفته و در دنیای امروز کشورهایی برنده هستند که در بحث حکمرانی فضای مجازی دارای برنامه باشند.
وی با بیان اینکه ایران در راه‌اندازی و توسعه پلتفرم‌های داخلی توفیقاتی داشته، افزود که اکنون پلتفرم‌های بومی در ایران نزدیک ۴۰ میلیون کاربر فعال دارند.
هاشمی با ابراز تمایل نسبت بر اشتراک گذاشتن دانش و زیرساخت‌های مرتبط با ایجاد و توسعه پلتفرم‌ها و شبکه‌های ارتباطی ایران در ونزوئلا، بر ظرفیت بالای ایران در مقابله موفقیت آمیز با حملات سایبری به زیرساخت‌های ارتباطاتی اذعان کرد.
فردی نونییز، وزیر ارتباطات ونزوئلا نیز در این دیدار بر تولید محتوای درست در جهت مقابله با اخبار جعلی تاکید کرد و خواستار ایجاد یک پلتفرم مشترک برای تولید محتواهای درست و دقیق جهت مقابله با جریان سلطه شد.
وی همچنین با اشاره به سفر خود به ایران و بازدید از دانشگاه علامه طباطبایی، نسبت به استفاده از ظرفیت‌ها و توانمندی‌های فنی و زیرساختی جمهوری اسلامی ایران در نوسازی و ارتقای سیستم‌های ارتباطاتی و رسانه‌ای ونزوئلا درخواستی ارایه کرد.
- گسترش همکاری‌های آموزشی در زمینه هوش مصنوعی
وزیر ارتباطات و فناوری اطلاعات در ادامه رایزنی‌های فشرده خود در ونزوئلا با «گابریل خمینز»، معاون رییس جمهوری و وزیر علوم این کشور دیدار کرد و دو طرف گسترش همکاری‌های آموزشی در زمینه هوش مصنوعی و مخابرات را بررسی کردند.
هاشمی‌در این دیدار با اشاره به حوزه‌های متنوع علمی، فناوری و تحقیقاتی و ظرفیت‌های فراوان بخش‌های مختلف وزارت ارتباطات همچون پژوهشگاه ارتباطات و فناوری اطلاعات، تاکید کرد که یکی از پیشنهادات ما در این زمینه فعال کردن بحث تبادل و اشتراک گذاری دستاوردهای پژوهشی، علمی‌و فناوری با ونزوئلاست.
وزیر ارتباطات با اشاره به برگزاری کمیسیون مشترک اقتصادی ایران و ونزوئلا در آینده ای نزدیک اعلام کرد: آمادگی داریم تعدادی از مراکز آموزشی و خانه فناوری در کاراکاس را برای آموزش برنامه‌های هوش مصنوعی فعال کنیم.
گابریل خمینز، معاون رییس جمهوری و وزیر علوم ونزوئلا نیز در این دیدار نسبت به همکاری در حوزه آموزش، تبادل تجهیزات و انتقال فناوری از ایران ابراز تمایل کرد و از پیشنهاد همکاری مشترک با تهران در حوزه تامین تجهیزات مخابراتی استقبال کرد.
- تفاهمنامه خدمات پستی میان ایران و کوبا
و در بخش دوم سفر وزیر ارتباطات و فناوری اطلاعات به هاوانا وی با « ادواردو مارتینز» معاون نخست وزیر کوبا دیدار و درباره زمینه‌های توسعه همکاری‌های علمی و فناورانه و ارتباطاتی با این کشور گفت وگو کردند.
ستار هاشمی در این دیدار از امضای تفاهمنامه همکاری میان دو کشور در حوزه خدمات پستی خبر داد و گفت: ظرفیت‌های بسیار زیادی برای همکاری میان تهران و هاوانا وجود دارد که امیدواریم بعد از انجام این نشست‌ها، فاز عملیاتی توافق‌ها آغاز شود.
وزیر ارتباطات با بیان اینکه «پیشنهادهای مشخصی در حوزه ارتباطات و فناوری اطلاعات از سوی دولت و بخش خصوصی ایران تقدیم مقام‌های کوبایی شده»، تصریح کرد: با توجه به روابط عمیق و ریشه دار دو کشور، می‌توانیم با نگاه انتقال فناوری به کوبا روی اجرایی کردن برنامه‌های مشترک اقدام کنیم.
وی خطاب به معاون نخست وزیر کوبا اظهار داشت: آماده ایم دانسته‌ها و تجربه‌هایی که در کشور داریم با شما به اشتراک بگذاریم و در حوزه‌های گوناگون بویژه هوش مصنوعی همکاری‌های خوبی را آغاز کنیم.
ادواردو مارتینز، معاون نخست وزیر کوبا در امور علم و فناوری نیز در دیدار با ستار هاشمی، به پیشرفت‌های چشمگیر ایران در حوزه‌های علمی و فناورانه اشاره کرد و توسعه همکاری‌های دو کشور در حوزه‌های مخابراتی، پستی و هوش مصنوعی را خواستار شد.
