سعید میرشاهی
در اجلاس «آینده» (Future) که در تاریخ 22 و 23 سپتامبر 2024 در نیویورک برگزار شد، کشورهای عضو سازمان ملل، پیمان جهانی دیجیتال (GDC) را به عنوان یکی از ضمایم پیمان آینده تصویب کردند. این سند، مسائل مهم از جمله حکمرانی اینترنت، کاهش شکاف دیجیتال، تدوین قواعد بینالمللی برای پلتفرمهای شبکههای اجتماعی و تنظیم مقررات مرتبط با هوش مصنوعی را مدنظر قرار میدهد.
با وجود اهمیت و ضرورت موضوعات مذکور، اصول مطرحشده در پیمان جهانی دیجیتال به دلیل جانبداری و عدم توازن مورد انتقاد قرار گرفته است. این سند، نقش بازیگران غیردولتی در حکمرانی اینترنت را بیش از حد دانسته و این امر، باعث تضعیف ماهیت بیندولتی سازمان ملل شده است. ضمنا تاکید زیادی بر تفاسیر غربی حقوق بشر دارد و اصل حاکمیت دولتی را نادیده گرفته است.
از قضا این یکی از موضوعات جدی است که باید در قالب «دیپلماسی فناوری» در کشور مورد توجه جدی واقع شود.
در همین رابطه سایت Russiancouncil، در یک گزارش مفصل و مشروح، ایرادات پیمان جهانی دیجیتال را بهویژه از دیدگاه روسیه و برخی کشورهای منتقد این پیمان، واکاوی کرد و نوشت:
پیمان جهانی دیجیتال که نقش دولتها، جامعه مدنی و کسبوکارها را برابر درنظر میگیرد، با رویکرد غربی به حقوق بشر و تمرکز بر موضوعات جنسیتی، بیشتر به نفع کشورهای شمال عمل میکند که در این زمینهها پیشتاز هستند. از سوی دیگر، کشورهای جنوب، بر اولویتهایی مانند حاکمیت دیجیتال، کاهش شکاف دیجیتال و مبارزه با استعمار نوین دیجیتال و داده تاکید دارند. این کشورها تلاش میکنند تا فضای دیجیتال را واقعا فراگیر سازند.
هرچند بسیاری از کشورهای جنوب، برای جلوگیری از سیاسی شدن گفتگوها، این پیمان را به عنوان ضمیمه پیمان آینده، پذیرفتند و همبستگی خود را با دبیرکل سازمان ملل برای غلبه بر بحران سیستماتیک این نهاد نشان دادند اما باید توجه داشت این پیمان، الزامآور نیست.
روسیه از حمایت پیمان جهانی دیجیتال خودداری کرده و خود را از اجماع، کنار کشیده است. با این حال، متن پیشنهادی روسیه نیز در داخل کشور، چه در بین مقامات رسمی و چه در بین کارشناسان، بازخوردهای عمدتا منفی داشته است؛ برای روسیه، که در بحث امنیت اطلاعات و حاکمیت دیجیتال، پیشگام بوده، ایجاد سیستم عادلانه و فراگیر برای حکمرانی جهانی در فضای دیجیتال، اولویت اساسی دارد.
با وجود کاستیهای آشکار این پیمان، مسائل مطرحشده در آن، نیازمند تحلیل دقیق هستند. در دنیایی که دیجیتالیشدن با سرعت فراگیر میشود، این مسائل، جزو اولویتهای اصلی دستور کار سازمان ملل محسوب میشوند.
در این رابطه، طرح مباحث بیشتر درباره همکاری دیجیتال در چارچوب سازمان ملل، با تاکید بیشتر بر مواضع و منافع کشورهای جنوب ضروری است. توسعه همکاریها در سازمان ملل به عنوان یک سازمان بیندولتی جهانی، به حفظ جهانی بودن اینترنت و تدوین قواعد منصفانه برای مقرراتگذاری هوش مصنوعی در منافع کل جامعه بینالمللی کمک خواهد کرد.
- موضوعات دیجیتال، در دستورکار سازمان ملل
همانطور که قبلا اشاره شد، روسیه از حمایت پیمان جهانی دیجیتال خودداری کرده و از اجماع بینالمللی فاصله گرفته است. در این زمینه، هیئت روسیه، اصلاحیهای برای این پیمان پیشنهاد کرد که بر اساس این اصلاحیه، این سند، مداخله سازمان ملل در اموری تلقی میشود که در حوزه قضایی داخلی هر کشور و حاکمیت آن قرار میگیرند. روسیه با حمایت بلاروس، کرهشمالی، ایران، نیکاراگوئه، سودان و سوریه، این اصلاحیه را مطرح کرد، در حالی که 15 کشور دیگر از رأی دادن خودداری کردند. با اینحال، مجمع عمومی سازمان ملل، «پیمان آینده» را با تمام پیوستهای آن، از جمله پیمان جهانی دیجیتال، با رأی مثبت 143 کشور تصویب کرد.
اهمیت همکاری دیجیتال در سطح سازمان ملل غیرقابل انکار است اما پیمان جهانی دیجیتال باعث ایجاد مناقشههای دیپلماتیک شده است. یکی از نگرانیهای کلیدی، نقش بازیگران غیردولتی و نیز مسئله احترام به حاکمیت ملی در فضای دیجیتال بود. با این حال، در مراحل اولیه مباحث در سازمان ملل، هیچگاه اهمیت همکاری دیجیتال مورد سوال قرار نگرفت.
کار روی پیمان جهانی دیجیتال، در سال 2018 آغاز شد؛ زمانی که آنتونیو گوترش، دبیرکل سازمان ملل، هیئت عالیرتبهای برای همکاریهای دیجیتال تاسیس کرد. این هیئت به ریاست ملیندا گیتس و جک ما، شامل 20 عضو، از جمله یک نماینده روسیه بود که بهصورت شخصی در این هیئت فعالیت میکرد.
نتیجه این تلاشها، انتشار گزارش «عصر وابستگی متقابل دیجیتال» بود که حوزههای همکاری بینالمللی را مشخص کرد: ایجاد یک اقتصاد دیجیتال فراگیر، حفاظت از حقوق بشر در جهان دیجیتال و تضمین اعتماد و امنیت در فضای دیجیتال. این گزارش توصیه کرد که دبیرکل سازمان ملل، فرایند مشورتی را سازماندهی کند و «به عنوان یک هدف اولیه، در 75 اُمین سالگرد تاسیس سازمان ملل در سال 2020، یک تعهد جهانی برای همکاریهای دیجیتال تدوین شود.»
به عنوان ادامه این فرایند، دبیرکل، یک سمت جدید به عنوان نماینده فناوری ایجاد کرد که نفوذ بوروکراتیک دبیرخانه سازمان ملل در فرایند توسعه اصول همکاری دیجیتال را افزایش داد. آمندیپ سینگ گیل، یکی از شهروندان هند، برای این سمت منصوب شد.
نقش بسیار تاثیرگذار بوروکراسی سازمان ملل، همراه با کاهش مولفههای بیندولتی در تصمیمگیری درباره پیمان جهانی دیجیتال، در این سند، به عنوان یکی از آسیبپذیرترین نقاط، با انتقاد مواجه شد. با اینحال، از آغاز همهگیری کرونا، اهمیت دیجیتالیشدن به اوج خود رسید و فرایند مذاکرات، همچنان با سرعت ادامه یافت.
در سال 2020، اعلامیه سیاسی سازمان ملل به مناسبت سالگرد 75 سالگی این سازمان تصویب شد؛ اعلامیهای که تعهدات برای بهبود همکاریهای دیجیتال را مجددا تایید کرد: «یک دیدگاه مشترک برای همکاری دیجیتال و آینده دیجیتال باید در اولویت دستورکار باقی بماند…»
گزارش دبیرکل سازمان ملل با عنوان «نقشه راه همکاری دیجیتال: اجرای توصیههای هیئت عالیرتبه همکاری دیجیتال» نیز در سال 2020 ارائه شد. بیشتر موضوعات مطرحشده در این سند، نیت خیرخواهانهای دارند، مانند دستیابی به اتصال جهانی اینترنت تا سال 2030، ترویج کالاهای عمومی دیجیتال برای دنیایی عادلانهتر، اطمینان از شمول دیجیتال، ایجاد ظرفیت دیجیتال، تضمین حفاظت از حقوق بشر در محیط دیجیتال، حمایت از همکاری جهانی در زمینه هوش مصنوعی و ایجاد اعتماد و امنیت در محیط دیجیتال. این سند، یک پیشنیاز مهم برای آغاز پیمان جهانی دیجیتال محسوب میشود.
- هماهنگسازی پیمان جهانی دیجیتال: حوزههای مشکلساز در مذاکرات
در سال 2021، به عنوان بخشی از برنامه «دستورکار مشترک ما»، گوترش پیشنهاد کرد پیمان جهانی دیجیتال تا زمان برگزاری اجلاس آینده مورد مذاکره قرار گیرد. در بسیاری از موارد، نیاز به پیمان جهانی دیجیتال، ناشی از تلاش سازمان ملل برای غلبه بر بحران سیستمی این نهاد، سرعت بالای توسعه و نفوذ فراگیر فناوریهای دیجیتال بود. از زمان شیوع همهگیری، فناوریهای هوش مصنوعی، به سرعت تکامل یافته و نیاز به تنظیم مقررات مناسب دارند.
یادداشت مفهومی دستورکار مشترک ما، با عنوان «پیمان جهانی دیجیتال: آینده باز، آزاد و امن برای همه»، تاکید میکند این پیمان برای اقدام چندجانبه به منظور پر کردن شکافهای دیجیتال، دادهمحور و نوآوری و نیز برای دستیابی به نوعی حکمرانی آینده دیجیتال و پایدار، ضروری است.
با اینحال، حتی در طول مذاکرات درباره متن پیمان جهانی دیجیتال، که جمعا سه پیشنویس ارائه شد، تناقضات بین کشورها در اصول حکمرانی فضای دیجیتال جهانی آشکار شد. مذاکرات درباره پیشنویس این پیمان، بسیار پیچیده بود و اختلافاتی بین روسیه و کشورهای در حال توسعه نماینده گروه 77 از یکسو و بین روسیه و کشورهای غربی از سوی دیگر وجود داشت.
روسیه و کشورهای همفکر آن، خواستار تقویت مولفه بیندولتی در سیستم حکمرانی اینترنت فعلی شدند و بر لزوم اقداماتی برای رفع شکاف دیجیتال و حذف رویههای نواستعماری دیجیتال تاکید کردند.
در حال حاضر، مدیریت فنی زیرساخت اینترنت توسط زیرمجموعه ثبتشده در آمریکا از ICANN به نام Public Technical Identifiers (PTI) انجام میشود که این موضوع به واشنگتن، امکان تاثیرگذاری بر تصمیمات مهم سیاسی و اقتصادی مرتبط با حکمرانی اینترنت، بهویژه کنترل بر سیستم نام دامنه و امکان مسدودسازی نشانیهای IP را میدهد.
روسیه همواره بر لزوم تطبیق سازمان ملل با واقعیتهای کنونی دنیای چندقطبی، از جمله فضای دیجیتال، تاکید کرده است. این امر، بینالمللیسازی حکمرانی اینترنت را نیز شامل میشود. دیپلماسی روسیه، بارها نقش محوری سازمان ملل در تضمین امنیت اطلاعات بینالمللی، مبارزه با بهرهمندی جنایی از فناوریهای اطلاعات و ارتباطات، توسعه هنجارهای اخلاقی برای تنظیم فناوریهای هوش مصنوعی، کاهش شکاف دیجیتال و ثبت قانونی اصل حاکمیت دیجیتال را برجسته کرده است. در حوزه تنظیم پلتفرمهای دیجیتال، روسیه بر لزوم احترام به حاکمیت دولتها و توسعه قوانین مربوطه بر اساس همکاری بیندولتی تاکید میکند.
با این حال، غیرشفاف بودن و بوروکراتیک شدن فرایند مذاکره، منجر به رد چندین پیشنهاد مهم روسیه شد که در متن پیمان جهانی دیجیتال (GDC) گنجانده نشدند. به گفته سرگئی لاوروف، وزیر امور خارجه روسیه: «لازم است به توافق صادقانه دست یابیم که تمام اعضای سازمان ملل در آن مشارکت داشته باشند، نه به شکلی که پیمان آینده، بدون حتی یک دور مذاکرات عمومی با حضور نمایندگان همه کشورها آماده شد. در مقابل، این کار تحت کنترل تحریفکنندگان غربی انجام شد.»
- GDC: اهداف کلی، اهداف عینی و اولویتها
هدف اصلی پیمان جهانی دیجیتال، دستیابی به «آیندهای فراگیر، باز، پایدار، عادلانه، منصفانه، ایمن و امن دیجیتال برای همه» است. برای دستیابی به این هدف، گستردهترین طیف اهداف تعیین شده تا تمام جنبههای سیاست بینالمللی فناوریهای اطلاعات و ارتباطات را پوشش دهد، مانند کاهش شکاف دیجیتال، افزایش فرصتهای مشارکت در اقتصاد دیجیتال، ایجاد فضای دیجیتال فراگیر که حقوق بشر در آن حفظ شود، توسعه رویکردهای منصفانه به مدیریت دادهها و تقویت مقررات بینالمللی درباره هوش مصنوعی به نفع بشریت.
با وجود اهمیت و ارتباط موضوعات حکمرانی جهانی مطرحشده در GDC، تعصب سیاسی حتی در سطح اصطلاحات بهکار رفته در متن قابل مشاهده است.
در متن پیمان آینده، کلمه «جنسیت»، 35 بار استفاده شده، در حالی که «حاکمیت»، تنها 4 بار و «مداخله» فقط یک بار ذکر شده است. به نوعی، پیمان جهانی دیجیتال، به طور مکرر همکاری دیجیتال را از منظر برابری جنسیتی بررسی میکند. به طور خاص، برابری جنسیتی، به عنوان یکی از اصول اساسی GDC شناخته شده است.
همکاری چندسطحی بین دولتها، کسبوکارها و سایر ذینفعان، تنها دو بار در بین اصول ذکر شده، بدون اینکه به نقش ویژه دولتها به عنوان حاملان حاکمیت یا صلاحیتها و عملکردهای خاص آنها در حوزه امنیت تاکید شود.
در عینحال، نمیتوان از شاخصهای مثبت متعدد در توسعه دیجیتال، که در این سند برای جهان قابلتوجه است، چشمپوشی کرد. با این حال، این موارد نیز از تعصبات سیاسی مشخص که به نفع غرب است، مستثنی نیستند. اولویت اصلی پیمان جهانی دیجیتال، غلبه بر شکاف دیجیتال و دستیابی به اهداف توسعه پایدار است.
این موضوع، بیشک برای جامعه جهانی اهمیت دارد. با اینحال، پیمان جهانی دیجیتال، به شکاف دیجیتال، تنها از منظر اتصال و تقویت ظرفیت میپردازد و به مشکلات «نواستعمار دیجیتال» یا «نواستعمار دادهها» اشارهای نمیکند؛ مشکلاتی که در آن، تعداد محدودی از شرکتهای بزرگ فناوری اطلاعات غربی با مقاومت در برابر ظهور رقابت، انتقال فناوری را محدود میکنند. این کشورها، همچنین روابط وابستگی نامتقارن در زمینه دادهها، فناوری و نوآوری ایجاد کرده و بدینترتیب، حاکمیت و استقلال فناوری کشورهای درحالتوسعه را تضعیف میکنند.
پیمان جهانی دیجیتال، تاکید میکند فناوریهای دیجیتال، سازگار با انرژی و حفظ محیطزیست باشند. دستورکار زیستمحیطی در آینده نزدیک از اهمیت بیشتری برخوردار میشود. با این حال، طبق گزارش برنامه محیط زیست سازمان ملل متحد (UNEP)، مراکز داده، آسیبهای جدی به محیطزیست وارد میکنند و تجهیزات الکترونیکی استفادهشده، به مواد خام فراوان نیاز دارند. علاوه بر این، ریزتراشههای موردنیاز برای هوش مصنوعی نیازمند عناصر خاکی کمیاب هستند که اغلب از طریق روشهای مضر برای محیطزیست استخراج میشوند. خنکسازی مراکز داده به مقادیر زیادی آب نیاز دارد. همچنین این مراکز، میزان بسیار زیادی انرژی مصرف میکنند.
در زمینه حکمرانی اینترنت، پیمان جهانی دیجیتال، تاکید دارد «مقرراتگذاری اینترنت باید ذاتا جهانی باقی بماند» و با مشارکت دولتها، بخش خصوصی، جامعه مدنی و سایر ذینفعان انجام شود. این فرمولبندی گسترده، صراحتا به بینالمللیسازی حکمرانی اینترنت، که روسیه بر آن تاکید دارد، اشاره نمیکند و فضایی برای غرب، بهویژه ایالات متحده فراهم میکند تا نقش پیشرو خود را در حکمرانی اینترنت از طریق سازمان ICANN و زیرمجموعه آن PTI حفظ کند.
پیمان جهانی دیجیتال، همچنین بر اهمیت مقابله با اطلاعات غلط و انتشار اخبار کاذب، از جمله استفاده از هوش مصنوعی تاکید کرده است. توصیه به برچسبگذاری محتوای هوش مصنوعی یک الزام بجاست. با این حال، در زمینه امنیت اطلاعات بینالمللی، که مشکلات ذکرشده، بخش جداییناپذیر آن هستند، بهتر است به نقش ویژه دولتها به عنوان موضوعات حقوق بینالملل و ضامنهای مشروع امنیت، اشاره شود. این موضوع در اسناد اجلاس جهانی جامعه اطلاعاتی (WSIS) در سالهای 2003 و 2005 نیز تاکید شده بود.
در حوزه حکمرانی اینترنت و تنظیمگری هوش مصنوعی، تصمیمات اساسی و مهمی اتخاذ شده که بهعنوان گامهایی ضروری در حکمرانی فضای دیجیتال جهانی توسط جامعه کارشناسی روسیه مورد حمایت قرار گرفتهاند. یکی از این گامها، حمایت GDC از مجمع حکمرانی اینترنت (IGF) است. نشست بعدی این مجمع، قرار است از 15 تا 19 دسامبر در ریاض برگزار شود و موضوعاتی مانند حقوق بشر و فراگیری در عصر دیجیتال، سهم فناوریهای دیجیتال در توسعه جهانی، توسعه پایدار، نوآوریها و مخاطرات فضای دیجیتال در آن بررسی شود.
درباره تنظیمگری و مقرراتگذاری هوش مصنوعی، پیمان جهانی دیجیتال، به «لزوم اتخاذ رویکرد متوازن و مبتنی بر مخاطرات در حکمرانی هوش مصنوعی» تاکید میکند و خواستار نمایندگی برابر همه کشورها و مشارکت کامل تمام ذینفعان است. همچنین طبق GDC، برنامهریزی برای ایجاد یک پنل بینرشتهای مستقل بینالمللی در زمینه هوش مصنوعی در سطح سازمان ملل و آغاز گفتگوی جهانی هوش مصنوعی با مشارکت دولتها و تمام ذینفعان پیشنهاد شده است.
بدینترتیب، پیمان جهانی دیجیتال، وظایف و جهتگیریهای مهمی برای همکاری جهانی در حوزه روابط بینالمللی دیجیتال ترسیم میکند. با این حال، برخی نکات سند، به دلیل گرایش به تقویت مواضع کشورهای غربی، سوالبرانگیز است، مانند برجسته ساختن بیش از اندازه نقش سازمانهای غیردولتی، جامعه علمی و کسبوکارها. در واقع، همتراز کردن حقوق آنها با دولتهای دارای حاکمیت در سیستم حکمرانی فضای دیجیتال جهانی، بیشتر به نفع کشورهای غربی است.
در بسیاری از متون دانشگاهی و رسانهای، نقش سازمانهای غیردولتی و کسبوکارهای غربی در حکمرانی جهانی مورد انتقاد قرار گرفته است. برای مثال، گفته میشود سازمانهای غیردولتی در کشورهای جنوب، برای ورود به نهادهای حکمرانی جهانی به کمکهای مالی و سازمانی نیاز دارند که بدون حمایت دستورکار حکمرانی جهانی غرب، به دست نمیآید. از سوی دیگر، غولهای دیجیتال غربی، به طور مکرر به خاطر تمایل به انحصار بازارهای جهانی و بهرهکشی از نیروی کار، منابع و دادههای کشورهای در حال توسعه، با انتقاد مواجه شدهاند.
این انتقادات در حکمرانی فضای دیجیتال نیز کاملا قابلتایید است و محققان روس و خارجی، از نخستین مراحل مجمع حکمرانی اینترنت به این مشکلات اشاره کردهاند. به دنبال آن، در طول مباحث مربوط به پیشنویسهای اولیه GDC، نمایندگان چین و گروه 77 بر اهمیت ماهیت بیندولتی حکمرانی جهانی فضای مجازی تاکید کردند. با اینحال، همانطور که در بیانیه ائتلاف کشورهای جنوب درباره GDC و پیمان آینده اشاره شد، غلبه بر شکاف دیجیتال، مسئله حیاتی برای کشورهای در حالتوسعه است، به همین دلیل، بیشتر این کشورها تصمیم گرفتند از پیمان جهانی دیجیتال حمایت کنند.
علاوه بر این، پیمان جهانی دیجیتال، به عنوان یکی از پیوستهای پیمان آینده ارائه شد. مخالفت با این سند، به معنای عدم حمایت از پیمان آینده بود؛ سندی که به عنوان یکی از اسناد کلیدی برای خروج سازمان ملل از بحران سیستماتیک طولانیمدت مطرح شد. این شرایط، موجب حمایت از سند پیشنهادی شد اما نتوانست تضادهای سیاسی موجود در آن، از جمله مسائل مربوط به حاکمیت دیجیتال، حفاظت از حقوق و آزادیها در فضای دیجیتال و توسعه عادلانه و فراگیر فناوریهای دیجیتال، به نفع همه اعضای جامعه جهانی، بهویژه کشورهای در حالتوسعه را برطرف کند.
- نتیجهگیری و جمعبندی
پیمان جهانی دیجیتال با وجود اهداف پیشرفته، به یک موضوع جنجالی در عرصه بینالمللی تبدیل شده است. بحث اصلی، حول محور تعادل بین مشارکت کسبوکارها و جامعه مدنی در قالب هماهنگی جهانی و حاکمیت دولتهای ملی در فضای دیجیتال است. علاوه بر این،GDC از دیدگاه غربی به مسائل حقوق بشر و جنسیت، نگاه میکند.
روسیه و شرکایش، خواستار تاکید بیشتر بر احترام به حاکمیت دولتها، مبارزه با نئوکولونیالیسم (استعمار نو) و سلطه پلتفرمهای رسانههای اجتماعی غربی هستند. روسیه بارها آمادگی خود را برای همکاری با شرکا به منظور مقرراتگذاری موثر فضای دیجیتال بر اساس منشور سازمان ملل، اصول حقوق بینالملل و بالاتر از همه، احترام به حاکمیت دولتی، اعلام کرده است.
ضروری است مسائل همکاری دیجیتال در چارچوب سازمان ملل، با توجه به مواضع و منافع کشورهای جنوب، بیشتر مورد بحث قرار گیرد چراکه توسعه همکاریها در سازمان ملل به عنوان یک سازمان بیندولتی جهانی، به حفظ جهانی بودن اینترنت و تدوین قواعد منصفانه برای تنظیمگری هوش مصنوعی در قالب منافع کل جامعه بینالمللی کمک میکند.
