سعید میرشاهی – بیش از 3 ماه از مسدودسازی آخرین پلتفورم‌های تحت مدیریت شرکت متا یعنی واتس‌اپ و اینستاگرام در ایران می‌گذرد. سال‌ها قبل اما دیگر پلتفورم متا یعنی فیس‌بوک نیز در ایران فیلتر شده بود.
اگرچه ایرانیان زیادی به فیس‌بوک روی خوشی نشان نداده بودند و فقدان این پلتفورم چندان آزار دهنده محسوب نمی‌شد، اما حضور ده‌ها میلیون ایرانی در واتس‌اپ و اینستاگرام و سال‌ها تنظیم و سرمایه‌گذاری بخش قابل توجهی از ارتباطات و کسب‌وکارهای ایرانیان بر این بسترها، بسیار گران تمام شده است، به نحوی که همچنان بخش‌های زیادی از اصناف و کسب‌وکارها، ناباورانه در شوک بوده و همچنان نیز امیدوار به بازگشت و رفع فیلتر این 2 بستر هستند.
از منظر حاکمیت اما تکلیف 2 پلتفورم واتس‌اپ و اینستاگرام تقریبا روشن است. آنها فیلتر باقی خواهند ماند مگر آنکه به شرایط اعلام شده از طرف ایران پایبند باشند.
آنطور که مقامات ایران می‌گویند، در همین راستا البته نامه‌ای از طرف مرکز ملی فضای مجازی به نمایندگی از ایران، خطاب به شرکت متا ارسال شد و مهلتی 10 روزه برای پاسخ‌گویی در نظر گرفته شد.
اگرچه شرکت متا ظاهرا پاسخی به این نامه نداد و آنطور که برخی رسانه‌های فارسی‌زبان خارج از کشور گفته‌اند، متا قصدی هم برای پاسخ به نامه ایران ندارد.
اکنون اما در خبرها آمده که واتس‌اپ هم در مسیری مشابه تلگرام، به دنبال ارایه نوعی پروکسی درون برنامه‌ای برای حفظ ارتباطات کاربران و به زعم ایشان مقابله با سانسور است. اتفاقی که ظن الگوگیری از آن در دیگر پلتفورم‌هایی نظیر اینستاگرام نیز مطرح است.
اما ماجرای این موضوع که برخی آن را پاسخ متا به ایران! تفسیر می‌کنند چیست؟
در همین رابطه سایت وایر در گزارشی نوشت: واتس‌اپ ابزاری برای مقابله با محدودیت اینترنت راه‌اندازی کرد. این برنامه پیام‌رسان رمزگذاری‌شده، در حال معرفی اتصالات پروکسی، هنگام اختلالات اینترنتی در ایران است تا به افراد کمک کند تا آنلاین شوند.
هنگامی که برخی دولت‌ها قصد دارند شهروندان را کنترل کنند، عدم دسترسی آنها به اینترنت، اغلب یکی از اولین موارد قابل انجام است.
در همین رابطه 74 کشور در سراسر جهان، از سال 2016، بیش از 900 بار اینترنت را برای ده‌ها میلیون نفر قطع کرده‌اند. در سال‌های اخیر، ایران، اینترنت را در زمان اعتراضات قطع کرد. همچنین روسیه پس از حمله به اوکراین، به سرعت سانسور را افزایش داد. علاوه بر این، مقررات قطع اینترنت در میانمار، مردم را در معرض خاموشی اطلاعات قرار داد.
- پروکسی، ابزار دور زدن محدودیت‌ها
قطع شدن اینترنت، در بدترین حالت، می‌تواند شامل قطع کامل اتصالات باشد، در حالی که اقدامات سانسور می‌تواند دسترسی به سایت‌ها یا برنامه‌های خاص را مسدود کند. مختل کردن اینترنت به طور گسترده، تاکتیکی برای تضعیف حقوق بشر درنظر گرفته می‌شود. اگرچه هیچ مسیر ساده‌ای برای بازگرداندن اتصال میلیون‌ها نفر به اینترنت، به طور همزمان وجود ندارد اما راه‌های متعددی وجود دارد که افراد می‌توانند از سانسور و خاموشی اینترنت طفره بروند. به همین جهت امروزه تعداد ابزارهای کمک به مردم برای عبور از فیلترینگ در حال افزایش است.
اکنون واتس‌اپ، پیام‌رسان رمزگذاری‌شده متا که ماهانه توسط بیش از دو میلیارد نفر استفاده می‌شود، در حال گسترش اقدامات ضدسانسور است.
به طور خاص، این شرکت، این امکان را برای افرادی که با محدودیت اتصال مواجه هستند، از طریق اتصالات پروکسی برای استفاده از واتس‌اپ ممکن می‌سازد و به طور بالقوه به آنها اجازه می‌دهد زمانی که یک کشور، برنامه را مسدود کرده، ارتباط برقرار کنند. این شرکت در یک پست وبلاگی با اعلام این ویژگی آورده است: «انتخاب یک پروکسی به شما امکان می‌دهد از طریق سرورهایی که توسط داوطلبان و سازمان‌ها در سراسر جهان راه‌اندازی شده‌اند، به واتس‌اپ متصل شوید.»
پروکسی‌ها می‌توانند به افراد کمک کنند تا با پنهان کردن ترافیک از سانسور جلوگیری کنند. برای مثال، اگر واتس‌اپ در کشوری مسدود شود، مقامات آن کشور، احتمالا ارتباط دستگاه‌ها با زیرساخت‌های واتس‌اپ را متوقف می‌کنند. هنگامی که شخصی به یک سرور پروکسی متصل می‌شود، ترافیک او قبل از ارسال به واتس‌اپ، از طریق این سرور هدایت می‌شود. مرحله پیشرفته بعدی این است که شخص با پروکسی‌ها، فیلترها و بلوک‌هایی را که ممکن است در جای خود قرار داده شده باشند، دور می‌زند.
- هزینه 22 میلیارد دلاری قطع اینترنت
ناتالیا کراپیوا، مشاور حقوقی فنی در حوزه حقوق اینترنتی می‌گوید ابزار متا، یک گام در مسیر درست است.
به گفته وی، «واتس‌اپ را می‌توان به‌عنوان یک زیرساخت حیاتی در بسیاری از کشورها درنظر گرفت، بنابراین زمانی که به دلیل مسدود شدن هدفمند یا قطع اینترنت، آفلاین می‌شود، مردم رنج می‌برند، زیرا قادر به برقراری ارتباط و دسترسی به اطلاعات حیاتی در طول این رویدادها و بحران‌های حیاتی نیستند.»
طبق گفته مدیران واتس‌اپ، رمزگذاری این پیام‌رسان، تضمین می‌کند هیچ‌کس حتی متا نمی‌تواند پیام‌های شما را تحت‌تاثیر قرار دهد و این موضوع، تحت‌الشعاع استفاده از پروکسی نیز قرار نمی‌گیرد.
واتس‌اپ، اولین پلتفرم پیام‌رسان نیست که امکان اتصال از طریق پروکسی را فراهم می‌کند اما مقیاس این پلتفرم، این موضوع را قابل توجه می‌سازد. همچنین برنامه چت رمزگذاری‌شده سیگنال، به افراد امکان می‌دهد سرورهای پروکسی را راه‌اندازی و اجرا کنند. این سرویس در فوریه 2021، برای اندروید و سپس در سپتامبر 2022 در iOS راه‌اندازی شد. هر دو این اقدامات در پاسخ به مسدودسازی سیگنال توسط ایران صورت گرفت.
واتس‌اپ نیز اعلام کرده به دلیل قطعی مداوم اینترنت در ایران، اتصالات پروکسی را راه‌اندازی می‌کند.
چندین ماه است که ایران با قطعی یا محدودیت اینترنت مواجه است. قطعی اینترنت ایران و مسدودسازی برخی سرویس‌ها، از جمله واتس‌اپ، اقتصاد ایران را با مشکلات بیشتری مواجه کرده و موجب چالش‌های بین‌المللی شده است. تحلیلگران پیش‌بینی می‌کنند قطع شدن اینترنت در سال 2022، حدود 22 میلیارد دلار برای جهان هزینه داشته است.
طبق اعلام شرکت متا، پیام‌رسان واتس‌اپ در چند ماه پایانی سال 2022، قابلیت استفاده از پروکسی‌ها را آغاز کرده و اکنون آن را راه‌اندازی می‌کند، زیرا اکثر مردم از نسخه‌ای از این برنامه استفاده می‌کنند که قابلیت پشتیبانی از پروکسی‌ها را دارد.
این شرکت در پست وبلاگی خود آورده است: اختلالات اینترنت در ایران، «حقوق انسانی مردم را انکار می‌کند و شهروندان را از دریافت کمک‌های فوری محروم می‌سازد.»
برای اتصال به پروکسی واتس‌اپ، افراد باید مشخصات پروکسی را داشته باشند. اینها را معمولا می‌توان در زمانی که پروکسی‌ها در حال اجرا هستند، با جستجو در اینترنت پیدا کرد. البته پروکسی‌ها هنگام قطعی کامل اینترنت که هیچ اتصالی وجود ندارد، موثر نیستند.
جزییات پروکسی در برنامه‌های iOS و اندروید واتس‌اپ را می‌توان از طریق منوی Storage and Data که در تنظیمات برنامه یافت می‌شود، وارد کرد. طبق اعلام واتس‌اپ، افرادی که می‌خواهند سرورهای پروکسی راه‌اندازی کنند، می‌توانند از پورت‌های مختلف و دامنه یا زیردامنه‌ای که به آدرس IP سرور اشاره می‌کند، استفاده کنند.
- واتس‌اپ و تلگرام: پروکسی‌ها، از روسیه تا ایران
در ادامه گزارش وایرد آمده است: با افزایش میزان قطعی یا اختلال اینترنت در سال‌های اخیر، ابزارهای دور زدن سانسور نیز افزایش یافته است. معمولا از سرویس ناشناس Tor و VPNها برای دور زدن سانسور دولتی، مسدود یا فیلتر کردن برنامه‌ها و وب‌سایت‌ها استفاده می‌شود. با این حال، ابزارهای جدیدی نیز ظاهر شده‌اند. مثلا Samizdat آنلاین به روس‌ها اجازه می‌دهد بدون هیچ دانش فنی به وب‌سایت‌های خبری مسدودشده دسترسی داشته باشند. مرورگر CENO نیز بر اساس فناوری اشتراک‌گذاری همتا به همتا ساخته شده که به گفته این نهاد، اتکا به شبکه‌های بین‌المللی را کاهش می‌دهد.
در همین رابطه، سِنیا اِرموشینا، محقق تجربه کاربری CENO و پژوهشگر مرکز اینترنت و جامعه CNRS و Citizen Lab معتقد است CENO به طور گسترده در زمان اختلالات اینترنتی ایران، استفاده شده است. همچنین معرفی پروکسی‌های واتس‌اپ، ممکن است برای برقراری ارتباط در مکان‌هایی که این برنامه، مسدود شده، به افراد کمک کند.
ارموشینا می‌گوید که پروکسی‌ها به آنلاین نگه‌داشتن تلگرام در روسیه، در سال ۲۰۱۸ نیز کمک کردند؛ یعنی زمانی که این کشور، تلاش ناموفقی برای مسدودسازی این برنامه پیام‌رسان کرد.
به گفته ارموشینا، با همه اینها، محدودیت‌هایی برای پروکسی‌ها وجود دارد. آنها می‌توانند ترافیک شما را مثلا از طریق تماس یا اشتراک‌گذاری فایل، به طور قابل توجهی کاهش دهند. همچنین اگر مقامات، جزییات اتصال به پروکسی‌ها را کشف کنند، از این طریق می‌توانند آنها را مسدود کنند. ارموشینا می‌گوید: «وی‌پی‌ان‌ها و پروکسی‌ها، بخشی از ابزارهای موش و گربه هستند. توسعه‌دهندگان آنها همیشه برای فرار از سانسور تلاش می‌کنند. هرچه تعداد افراد بیشتری، سرورهای پروکسی را اجرا کنند، حذف همه آنها برای دولت‌ها سخت‌تر می‌شود.»
برای افرادی که به دنبال اجتناب از سانسور هستند، این احتمال وجود دارد که ترکیبی از ابزارها مفید باشد. افراد باید در صورت امکان، درباره ابزارهایی که قصد دارند در صورت قطعی و اختلال اینترنتی در آینده استفاده کنند، تحقیق کنند و هر خطری را که ممکن است مختص آنها باشد، درنظر بگیرند.
کراپیوا از Access Now می‌گوید: «کاربران مختلف، نیازها، مدل‌های تهدید و مهارت‌های فنی متفاوتی دارند. بنابراین یک ابزار، برای همه مناسب نیست. امیدوارم متا به کاربران خود راهنمایی کند سرورهای پروکسی چه کارهایی را می‌توانند انجام دهند و چه کارهایی را نمی‌توانند انجام دهند و اینکه چگونه از آنها به طور ایمن استفاده کنند، زیرا افرادی که احتمالا بیشتر به این ویژگی نیاز دارند، بیشتر در معرض خطر هستند.»
