علی شمیرانی
تعطیلی اینترنت، مسدودسازی رسانه‌های اجتماعی، سانسور آنلاین و سوءاستفاده از داده‌ها در سال 2023، بیانگر سپری شدن یک سال چالش‌برانگیز برای آزادی‌های دیجیتال است که تک‌رادار در گزارشی به بررسی آثار آن پرداخته است.
سایت تک‌رادار در گزارشی نوشت: استفاده از نرم‌افزارهای امنیتی مانند خدمات VPN، نشان‌دهنده این روند است. در طول سال، ارائه‌دهندگان این سرویس‌ها، میزان دانلودها را در دوره‌های آشفتگی سیاسی کشورها مشاهده کردند.
در برخی موارد، برای اولین بار، این موارد قبل از اعمال محدودیت‌ها به عنوان یک اقدام پیشگیرانه رخ داد.
بنا به اعلام موسسه استاتیستا (Statista)، دلیل اصلی استفاده از VPN در سراسر جهان در سال 2023، حفظ حریم خصوصی، ناشناس ماندن و ارتباطات ایمن بود.
با استقبال از سال جدید، بد نیست به 12 ماه گذشته نگاهی بیندازیم تا درباره آنچه اتفاق افتاده و احتمالا در 2024 نیز رخ خواهد داد، فکر کنیم. خوشبختانه به نظر می‌رسد امنیت بهتر داده‌ها نیز حداقل در کشورهای پایبند به دموکراسی در دستورکار است.
- کاهش مداوم آزادی اینترنت
ساموئل وودهامز، محقق یک شرکت ارزیابی VPNها می‌گوید: «در چهار سال گذشته، شاهد تعداد نسبتا ثابت دولت‌هایی بوده‌ایم که دسترسی به اینترنت را با وجود هزینه‌های مالی و حقوق بشری ملموس، محدود کرده‌اند.»
از سال 2019، وودهامز و تیم وی، تاثیرات اقتصادی ناشی از قطعی کامل یا جزئی اینترنت را ترسیم کرده‌اند.
به گفته وی، ما قبلا رکورد 10 میلیارد دلار ضرر مرتبط با اختلالات اینترنت را گزارش کرده بودیم که هفت ماه پس از سال 2022 ثبت شد. سال گذشته، شاید چندان بد نبود اما محققان، همچنان زیان بیش از 9 میلیارد دلاری را برای مجموع خاموشی 79 هزار و 238 ساعت اینترنت یا رسانه‌های اجتماعی تحمیل‌شده توسط دولت ثبت کردند.
ایران، پرکارترین عامل این خاموشی‌هاست. با این حال، روسیه و اتیوپی از نظر زیان اقتصادی، به ترتیب با 4.02 و 1.59 میلیارد دلار در مقابل 920.3 میلیون دلار خسارت متعلق به ایران، از این کشور پیشی گرفتند. در نقاط دیگر، مردم در مانیپور هند در مجموع، به مدت 5 هزار ساعت، معادل بیش از 208 روز، قطعی اینترنت را تجربه کردند.
شبکه اجتماعی X (توییتر سابق)، مسدودترین پلتفرم رسانه اجتماعی بوده است. دولت‌ها 18 درصد بیشتر از اینستاگرام و 26 درصد بیشتر از تیک‌تاک، این برنامه محبوب را قطع کردند؛ اقدامی که یک شرکت عرضه‌کننده VPN آن را «سرکوب یک مسیر ضروری برای شفافیت» توصیف کرد.
رایج‌ترین دلایل تعطیلی، امتحانات، اعتراضات، کنترل اطلاعات، درگیری، کودتای نظامی و دخالت در انتخابات بوده است. با این حال، انگیزه‌ای که بیشترین هزینه را برای اقتصاد داشت، درگیری و به دنبال آن اعتراضات بود.
بر اساس گزارش شرکت ارزیابی و رصد VPNها، با توجه به اینکه 50 درصدِ قطعی اینترنت دولتی نیز با نقض حقوق بشر در سال 2023 همراه بوده، هزینه پرداختی مرتبط با حقوق بشر، حتی بالاتر برآورد می‌شود. همچنین در برخی موارد، اختلالات اینترنت در نتیجه رویدادهای دیگر مانند آب و هوای شدید و جنگ رخ داده است. اتصال اینترنت غزه از زمان آغاز درگیری‌ها به دنبال مشکلات تامین برق و آسیب‌رسانی به زیرساخت‌های اینترنتی در نتیجه بمباران، ناپدید شده است.
وودهامز درباره چگونگی تحول این روند در سال 2024 می‌گوید: «متاسفانه بعید است به این زودی شاهد پایان خاموشی اینترنت باشیم. با توجه به برنامه‌ریزی چندین انتخابات کلیدی برای سال آینده، تعداد دولت‌هایی که دسترسی به اینترنت را محدود می‌کنند، امکان‌پذیر است. در واقع، این محدودیت در سال 2024 افزایش می‌یابد.»
سانسور اینترنت صرفا با بستن پلتفرم‌های آنلاین انجام نشده است. محتوای آنلاین نیز به طور فزاینده، هدف قرار گرفت. موسسه سِرف‌شارک، از سال 2013، با افزایش درخواست‌های حذف محتوای گوگل مواجه بوده و روسیه در این زمینه، پیشتاز است.
این، شگفت‌آور نیست. روسیه حتی از قدرت هوش مصنوعی بهره برد تا بازی سانسور خود را در سال جاری تقویت کند. از نظر سانسور VPN، کرملین نیز در کنار چین و ایران، بسیار فعال بوده و انتظار می‌رود خدمات VPN بیشتری از اول مارس 2024 ممنوع شود.
برخی موارد بارز مشکلات حریم خصوصی داده‌ها نیز در سال 2023، در جهان غرب خبرساز شد. مهم‌تر از همه، ChatGPT بوده که گفته می‌شود از داده‌های شخصی، بدون رضایت استفاده کرده است.
این موضوع، برای اپلیکیشن محبوب هوش مصنوعی مولد، تقریبا یک ماه ممنوعیت در ایتالیا ایجاد کرد. همچنین متا برای نقض بالقوه مقررات حریم خصوصی داده‌ها (GDPR) در اروپا، تحت نظارت بیشتر قرار گرفت. ابتدا پلتفرم جدید تریدز (Threads) به دلیل جمع‌آوری اطلاعات حساس‌تر و بیشتر از نیاز، با انتقاد مواجه شد. سپس این شرکت، یک اشتراک بدون آگهی اتحادیه اروپا را مطرح کرد تا متهم شود حریم خصوصی را یک حق انحصاری برای ثروتمندان قرار داده است.
در این زمینه، آنسکا سابلوسکاجا، محقق ارشد سرف‌شارک می‌گوید: «چالش‌های ایجادشده توسط تریدز، متا و ابتکار «Pay or Okay»، نیازمند ارزیابی مجدد استراتژی‌های دیجیتال موجود است.»
به گفته وی، سال 2023 یک بار دیگر، نیاز به رویکرد پیچیده برای فناوری‌های غالب را یادآوری می‌کند.
او می‌گوید: «تعهد ما پرورش یک چشم‌انداز دیجیتالی اخلاقی است که حریم خصوصی کاربر و استفاده مسئولانه از فناوری را در اولویت قرار می‌دهد؛ یک نوآوری که به حق همگان برای حفظ حریم خصوصی احترام می‌گذارد و غیرقابل مذاکره است.»
- امیدواری به ایمنی داده‌ها
چشم‌انداز امیدوارانه نیز دورنمای امنیت داده 2023 را مشخص کرد. آنطور که سرف‌شارک گزارش داده، دموکراسی‌ها، راه را به سمت زندگی دیجیتالی ایمن‌تر هدایت می‌کنند؛ به‌طوری که نیمی از این کشورها، سطح حفاظت از داده‌ها را بالاتر از میانگین جهانی افزایش می‌دهند. ایالات متحده ممکن است فاقد قانون فدرال حفاظت از داده باشد (ADPPA هنوز در زمان نگارش این مقاله، متوقف است) اما کلرادو و ویرجینیا، در نهایت، قوانین حفظ حریم خصوصی را اجرا کردند.
رقابت برای تدوین قانون جامع هوش مصنوعی نیز شدید بوده است. اجلاس هوش مصنوعی بریتانیا، با امضای توافقنامه جهانی برای اولین بار بین بریتانیا، ایالات متحده، چین و 25 کشور دیگر، برای توسعه نرم‌افزار هوش مصنوعی ایمن و مسئولیت‌پذیر به پایان رسید.
علی‌رغم مناقشات مداوم، اتحادیه اروپا موفق شد درباره آنچه احتمالا به الگوی مورد استفاده غرب تبدیل شود، توافق کند. اگرچه هنوز باید منتظر متن نهایی باشیم اما ارائه‌دهندگان نرم‌افزار امنیتی نیز مشابه سیاستگذاران، به طور فعال به تهدیدات دیجیتال جدید واکنش نشان داده‌اند.
مهم‌تر از همه اینکه شرکت‌های ارایه دهنده خدمات VPN نیز تغییرات جدیدی را در دستور کار گذاشته‌اند.
یکی از این شرکت‌ها مرکز آزمایش ایده‌ها و رویکردهای جدید برای مسائل امنیتی و حریم خصوصی آنلاین در حال تغییر، راه‌اندازی کرد.
یک شرکت دیگر نیز رصدخانه VPN خود را ایجاد کرد تا از طریق روندهای VPN به طور عمومی، نقشه سانسور آنلاین در سراسر جهان را نشان دهد.
یک سرویس رایگان برای استفاده جدید نیز راه اندازی شد که یک شبکه پروکسی غیرمتمرکز و منبع باز است که مدعی است دروازه‌ای به سوی اینترنت باز و آزاد است.
وودهامز با توجه به این نوآوری‌ها در بازار، احساس مثبتی دارد.
وی می‌گوید: علی‌رغم ادامه قطعی اینترنت، شاهد تعدادی اپلیکیشن و استراتژی جدید برای آنلاین نگه‌داشتن مردم در سال 2023 بوده‌ایم و انتظار داریم این روند در سال جدید نیز ادامه داشته باشد. امیدواریم این امر با وجود چالش‌های حقوقی و سیاسی، تاثیر خاموشی اینترنت را در آینده محدود کند.»
