جنگ جهانی دولت‌ها و پیام‌رسان‌ها

آزاده کیاپور

در حالی که شرکت‌های فعال در حوزه پیام‌رسان درگیر جنگی روزانه و فرسایشی بر سر گرفتن سهم بیشتر بازار از یکدیگر هستند، در سمتی دیگر نیز نبرد کشورهای دنیا به اشکال مختلف با پیام‌رسان‌ها رو به افزایش است.

آنطور که بررسی اخبار پیرامون تحولات پیام‌رسان‌ها نشان می‌دهد، نبرد دولت‌ها با این ابزارها نیز به دو شکل در حال اجراست، برخی به دنبال اعمال محدودیت و ممنوعیت استفاده رفته‌اند و برخی به دنبال جاانداختن نمونه‌های داخلی خود رفته‌اند که از آن جمله به کشورهایی نظیر چین، کره جنوبی و در دو سال اخیر ایران می‌توان اشاره کرد.

بنیان عمده ورود دولت‌ها به این جبهه نیز انواع نگرانی‌های امنیتی نظیر خروج داده از کشورها، مداخلات سیاسی به کمک این ابزارها و ترویج اخبار جعلی و گمراهی مردم مطرح می‌شود. اگرچه بنا به تحقیقات از سال 2015 تا کنون میلیاردها نفر در دنیا تحت تاثیر اعمال محدودیت و ممنوعیت‌ علیه پیام‌رسان‌ها قرار گرفته‌اند، از کشورهای شاخص در فیلترینگ گرفته تا فرانسه و انگلیس.

البته با توجه به رشد بی‌سابقه و لحظه‌ای پیام‌رسان‌ها، نمی‌توان از منافع تجاری و اقتصادی ناشی از شکل‌گیری مشاغل و کسب‌وکارهای مبتنی بر آنها نیز چشم‌پوشی کرد.

تیک‌تاک در حال حاضر بزرگترین قربانی در دنیای پلتفورم‌ها محسوب می‌شود و از افغانستان گرفته تا آمریکا آن را فیلتر کرده یا در حال فشار برای خروج از کشورهای خود هستند.

اما گزارش‌ها نشان می‌دهد، رفته‌رفته و بعد از شبکه‌های اجتماعی، نوبت به تشدید سخت‌گیری و فشار به پیام‌رسان‌ها رسیده است و این موضوع صرفا شامل پیام‌رسان‌هایی نظیر وی‌چت و تلگرام نمی‌شود که در ادامه به برخی از آخرین تحولات مرتبط با این حوزه پرداخته‌ایم.

• دولت فرانسه و جایگزینی اپ بومی با واتس‌اپ

اواخر سال قبل میلادی بود که یورونیوز در گزارشی نوشت: وزرای دولت فرانسه، استفاده از واتس‌اپ را به دلیل نگرانی‌های امنیتی کنار گذاشتند و دولت این کشور به منظور تقویت امنیت، اپلیکیشن‌های پیام‌رسان رایج را با گزینه‌های فرانسوی مانند اولوید (Olvid) جایگزین می‌کند.

در همین راستا به وزرای فرانسه توصیه شده که استفاده از واتس‌اپ، تلگرام و سیگنال را به نفع برنامه‌های پیام‌رسان فرانسوی متوقف کنند. اولوید یک برنامه پیام‌رسانی فوری رمزگذاری‌شده است که توسط کارشناسان امنیت سایبری فرانسوی ساخته شده و هم پیام‌ها و هم اَبَرداده‌ها در آن رمزگذاری شده‌اند.

بر اساس گزارش روزنامه فرانسوی Le Point، دفتر نخست‌وزیری اعلام کرد همه اعضای دولت و وزارتخانه‌ها باید اپلیکیشن فرانسوی را روی تلفن‌ها و رایانه‌های خود نصب کنند تا «به منظور تقویت امنیت [ارتباطات]، جایگزین پیام‌های فوری دیگر شود.»

همچنین Tchap، به عنوان یک سیستم پیام‌رسانی مختص کارمندان دولتی نیز در سند دولت ذکر شده است.

الیزابت بورن، نخست‌وزیر فرانسه، از کارکنان دولتی خواست تا «تمام اقدامات» را برای استفاده از پیام‌رسان Olvid تا 8 دسامبر انجام دهند.

ژان نوئل بارو، وزیر دیجیتال فرانسه، طی پستی در رسانه‌های اجتماعی نوشت که این اپلیکیشن پیام‌رسان از ژوئیه ۲۰۲۲ توسط تیم او استفاده می‌شده است و در ماه دسامبر، کل دولت از Olvid، امن‌ترین سرویس پیام‌رسان فوری در جهان استفاده خواهد کرد.

• چرا پیام‌رسان فرانسوی؟

این پیام‌رسان فرانسوی که به صورت رایگان در اندروید،iOS  و رایانه موجود است، برای ثبت‌نام نیازی به شماره تلفن ندارد اما برای عموم مردم فرانسه، نسبتا ناشناخته است. گزینه‌های پولی نیز برای برقراری تماس‌های صوتی، با استفاده از چندین دستگاه یا تسهیل استفاده تجاری در دسترس هستند.

در این زمینه، باپتیست رابرت، محقق امنیت سایبری با بیان اینکه این طرح «در مسیر درست پیش می‌رود» معتقد است مکالمات حرفه‌ای در واتس‌اپ و تلگرام جایی ندارند.

به گفته وی این پیام‌رسان بومی، دارای گواهینامه معتبر از آژانس امنیت ملی سیستم‌های اطلاعاتی فرانسه (Anssi) است اما شاید مانند واتس‌اپ، ویرال نشود.

این اقدام اما با واکنش تند مردیث ویتاکر، مدیرعامل سیگنال مواجه شد و او در توییتر به تصمیم دولت فرانسه پاسخ داد.

او در این پست نوشت: «نخست‌وزیر فرانسه وزرای خود را موظف می‌کند از یک اپلیکیشن پیام‌رسان کوچک فرانسوی استفاده کنند. بسیار خوب! با این حال، من نگرانم که او برای توجیه این اقدام، مدعی «نقص امنیتی» در سیگنال است.» او افزود: «در پی این ادعا، هیچ مدرکی وجود ندارد و طرح این موضوع، به‌ویژه از سوی دولت، به طور خطرناکی، گمراه‌کننده است.»

دولت فرانسه، مانند سایر کشورهای غربی که شبکه اجتماعی چینی تیک‌تاک را روی تلفن‌های کاری کارمندان دولت ممنوع کردند، قبلا در ماه مارس تلاش کرده بود استفاده از اپلیکیشن‌های خارجی و بالقوه ناامن توسط کارمندان دولت را محدود کند اما کارشناسان امنیتی می‌گویند استفاده محدود مردم از Olvid، اثبات قابلیت اطمینان آن در مقیاس بزرگ‌تر را دشوار می‌کند.

• مسدود کردن 14 پیام‌رسان در هند

اما مقابله با پیام‌رسان‌ها، تنها به فرانسه و غول‌های پیام‌رسان اختصاص ندارد. چراکه پیام‌رسان‌های متعدد و گمنام دیگری در دنیا مورد استفاده هستند و این امر نشان از ظرفیت‌های بالا و نهفته در این ابزارها دارد.

در همین رابطه دولت هند اخیرا، 14 اپلیکیشن پیام‌رسان موبایلی را که توسط تروریست‌ها برای دریافت پیام از پاکستان استفاده می‌شد، به دلیل نگرانی‌های امنیتی مسدود کرد.

خبرگزاری  ANIدر این باره نوشت: تروریست‌ها از این برنامه‌های پیام‌رسان تلفن همراه برای انتشار و دریافت پیام از پاکستان استفاده کرده‌اند. این برنامه‌های پیام‌رسان توسط گروه‌های تروریستی در جامو و کشمیر مورد استفاده بودند.

هرچند نام برنامه‌های پیام‌رسان تلفن همراه مسدودشده فهرست نشده، با این حال، یک منبع به News18 گفت که برنامه‌هایی مانند Crypviser، Enigma، Safeswiss، Wickrme، Mediafire، Briar، BChat، Nandbox، Conion، IMO، Element، Second line، Zangi، Threema و…، توسط دولت مسدود شده‌اند.

منابع ارشد به این رسانه گفته‌اند که معلوم شده این برنامه‌ها توسط تروریست‌ها در کشمیر برای برقراری ارتباط با حامیان خود و کارکنان مرتبط با آنها استفاده می‌شود.

• ممنوعیت تلگرام در اسپانیا و دیگر کشورها

در خبر دیگری از تقابل دولت‌ها با پیام‌رسان‌ها، تلگرام، به عنوان غول حوزه پیام‌رسانی، به دلیل تحقیق درباره میزبانی محتوای غیرمجاز متعلق به شرکت‌های رسانه‌ای در اسپانیا ممنوع شده است.

بر این اساس، Audiencia Nacional (دادگاه ملی)، یکی از عالی‌ترین دادگاه‌های اسپانیا، این ممنوعیت را تا زمانی که تلگرام با ارسال اطلاعات موردنیاز به دادگاه همکاری نکند، مجاز دانسته است.

تلگرام در اسپانیا با مشکلات اجرایی مواجه است و دادگاه ملی، حکم ممنوعیت موقت این پیام‌رسان را به دلیل درگیری آن در پرونده مرتبط با میزبانی محتوای غیرمجاز صادر کرده است.

در حال حاضر، Mediaset، Atresmedia،Movistar  و Egedaبه عنوان چهار شرکت بزرگ رسانه‌ای در اسپانیا مدعی هستند تلگرام به عنوان سرویسی برای میزبانی و انتشار محتوای غیرمجاز تولیدشده توسط آنها استفاده می‌شود و قوانین کپی‌رایت ملی را نقض می‌کند.

طبق گزارش یورونیوز، سانتیاگو پدراز، قاضی پرونده برای پیشبرد تحقیقات، اطلاعاتی را از تلگرام درخواست کرد.

با این وجود، این پیام‌رسان پاسخگو نبود و قاضی نیز اعلام کرد تا زمانی که این پلتفرم در تحقیقات همکاری نکند، ممنوعیت موقت برای آن صادر می‌شود. ممنوعیت تلگرام قرار بود از دوشنبه (25 مارس) اعمال شود اما برخی اپراتورها از قبل با رعایت این دستور، دسترسی به این برنامه را در آخر هفته مسدود کردند. هرچند ممنوعیت تصویب‌شده تاریخ انقضا ندارد اما منابع قانونی اعلام کرده‌اند که ممکن است موقتی باشد.

این اقدام 8 میلیون کاربر در اسپانیا را تحت‌تاثیر قرار می‌دهد. این میزان، 18 درصد جمعیت این کشور را تشکیل می‌دهد و به همین جهت برخی برای ابراز مخالفت خود با این اقدام، به سمت رسانه‌های اجتماعی رفته‌اند و قول داده‌اند با وجود ممنوعیت تصویب‌شده، از روش‌های جایگزین برای ادامه دسترسی به این پلتفرم استفاده کنند.

اما تلگرام در کشورهای دیگر نیز با اقدامات مشابهی روبرو بوده است. در ماه آوریل، به دلیل عدم همکاری در یک مناقشه ملی علیه خشونت مدرسه، به طور موقت در برزیل ممنوع شد. همچنین در سال 2018، دادگاه‌های روسیه به دلیل عدم ارائه مدارک لازم برای رمزگشایی پیام‌های کاربران به عنوان بخشی از تحقیقات درباره گروه‌های تروریستی بین‌المللی، دستور مسدودسازی دسترسی به این اپلیکیشن پیام‌رسان را صادر کردند.

• 5 میلیارد قربانی محدودیت‌های پیام‌رسان‌ها

در عصر دیجیتال امروزی، اپلیکیشن‌های پیام‌رسان بخش مهمی از زندگی روزمره ما هستند. این برنامه‌ها ما را قادر می‌سازند تا با دوستان و عزیزان خود ارتباط جدید برقرار کنیم و تجارت خود را فراتر از مرزها انجام دهیم. با این حال، همه دولت‌ها در سراسر جهان، موافق اجازه دادن به شهروندان خود برای اتصال یا ارتباط آزادانه در این بسترها نیستند.

در همین رابطه، موسسه سرف‌شارک  (Surfshark)، محدودیت‌های پیام‌رسان‌ها را که بیش از نیمی از جمعیت جهان را تحت‌تاثیر قرار می‌دهد، منتشر کرد. نظرسنجی اخیر سرف‌شارک نشان می‌دهد محدودیت‌های اپلیکیشن پیام‌رسان یک واقعیت دردناک است به نحوی که بیش از نیمی از جمعیت جهان را تحت‌تاثیر قرار می‌دهد و از سال ۲۰۱۵، بیش از ۵ میلیارد نفر، قربانی این محدودیت‌ها شده‌اند.

این بررسی، 196 کشور و منطقه را مورد تجزیه و تحلیل قرار داد و نشان داد 53 مورد از آنها، طی دو سال گذشته محدودیت‌هایی را روی برنامه‌های پیام‌رسان اعمال کرده‌اند.

در بیشتر موارد، این محدودیت‌ها انگیزه‌ سیاسی دارند و به همین دلیل، محدودسازی پلتفرم‌های محبوبی مانند واتس‌اپ، تلگرام، اسکایپ و …، کاربران را هدف قرار می‌دهند.

این تحقیق، دلایل این تحمیل به شهروندان را دریافته است. بر این اساس مشخص شد که 32 درصد محدودیت‌ها به دلیل اعتراضات، ایجاد شده که 14 درصد آن به خاطر انتخابات و 13 درصد آن به خاطر قوانین اینترنتی وضع شده توسط کشور بوده است. همچنین 41 درصد باقی‌مانده محدودیت‌ها به دلیل هرج و مرج سیاسی بیشتر، از جمله عملیات نظامی و… ایجاد شده است.

• واتس‌اپ در صدر ممنوعیت‌ها

در این رابطه، واتس‌اپ یک برنامه پیام‌رسان است که در 48 کشور از 53 کشوری که برنامه‌های پیام‌رسان را ممنوع کرده‌اند، شناسایی شده که این امر نشان می‌دهد واتس‌اپ، بیشترین محدودیت را دارد و کشورها بیشتر این اپلیکیشن را هدف قرار داده‌اند.

تلگرام نیز با اعمال نیمی از محدودیت‌ها توسط این کشورها، به عنوان اپلیکیشن هدفمند محدودشده، جایگاه دوم را در این فهرست داراست.

سایر برنامه‌های پیام‌رسان که 38 درصد موارد را هدف قرار داده‌اند اسکایپ، سیگنال و وایبر را شامل می‌شوند.

همچنین در برخی موارد، دولت‌ها استفاده از این برنامه‌ها را ممنوع کرده‌اند، زیرا از مصالحه در حفاظت از داده‌ها و مکالمات کاربران در برابر دسترسی اشخاص ثالث، که شامل سازمان‌های دولتی نیز می‌شود، خودداری می‌کنند.

همانطور که ذکر شد در سال 2018، روسیه تلگرام را به همین دلیل ممنوع کرد، در حالی که برزیل در سال 2016، واتس‌اپ را ممنوع کرد.

موضوع دیگر اینکه در صورت تصویب لایحه ایمنی آنلاین که اپلیکیشن‌ها را ملزم به اسکن داده‌ها و مکالمات می‌کند، بریتانیا می‌تواند به عنوان سومین کشور، در فهرست کشورهای ممنوع‌کننده پیام‌رسان‌ها قرار گیرد.

• 3.3 میلیارد نفر، تحت‌تاثیر محدودیت پیام‌رسان‌ها

تاثیر اعمال محدودیت‌های اپلیکیشن پیام‌رسان بسیار قابل توجه است؛ به‌طوری که بیش از دوسوم جمعیت جهان، تحت‌تاثیر این محدودیت‌ها قرار دارند.

در حال حاضر، حدود 3.3 میلیارد نفر، تحت‌الشعاع چنین محدودیت‌هایی در اپلیکیشن‌های پیام‌رسان زندگی می‌کنند که دوسوم آنها در کشورهای آسیایی ساکن هستند.

مطالعات موسسه سرف‌شارک، این موضوع مهم که میلیون‌ها نفر در سراسر جهان را تحت‌تاثیر قرار می‌دهد، روشن می‌کند. در حالی که دولت‌ها مسئولیت حفظ نظم و قانون را دارند، محدوددیت دسترسی به برنامه‌های پیام‌رسان، نباید راه‌حل اصلی باشد؛ به‌ویژه وقتی از خاموشی صداهای مخالف یا سرکوب ارزش‌های دموکراتیک صحبت می‌شود و تحمیل این قوانین، مردم را برخلاف میل‌شان، به گوشه رینگ سوق می‌دهد.

در بخش دیگری از گزارش این موسسه آمده است: بنابراین این بررسی بر اهمیت حفاظت از حریم خصوصی آنلاین و آزادی بیان، نه تنها در کشورهایی شاخص در اعمال محدودیت‌های سایبری، بلکه در دموکراسی‌هایی که ممکن است به سمت استبداد نیز حرکت کنند، تاکید می‌کند.

نویسنده