آسیه فروردین
وقتی آنتونی رودکوفسکی تقریبا 15 ساله بود، شروع به آموزش ساخت شبکه‌های خصوصی مجازی (VPN)، برای دسترسی به محتوای اینترنتی غیرقابل دسترس در روسیه کرد. این برنامه‌نویس جوان، در ابتدا فقط قصد داشت در اتاق خوابش در نیژنی نووگورود، شهری در فاصله 270 مایلی (430 کیلومتری) شرق مسکو، در اسپاتیفای (Spotify) به موسیقی گوش دهد.
به گزارش رویترز، سه سال بعد، رودکوفسکی که اکنون 18 سال دارد، در مسابقه‌ای که ماه گذشته توسط یک گروه جامعه مدنی برای طراحی یک VPN به منظور فرار از فیلترینگ روسیه برگزار شد، 1200 دلار، یعنی بزرگ‌ترین سهم از جایزه را کسب کرد.
او بخشی از یک اکوسیستم رو به رشد برنامه‌نویسان آزاد و شرکت‌های VPN است و در حوزه موضوعی که یک بازی «موش و گربه» با مقامات توصیف می‌شود، مشارکت دارد. وی در زمینه دور زدن کنترل‌های اینترنتی که روس‌ها می‌توانند به صورت آنلاین به آن دسترسی داشته باشند، فعال است.
رودکوفسکی طی مصاحبه‌ای از گدانسکِ لهستان، جایی که خانواده او اندکی قبل از شروع جنگ به آنجا نقل مکان کردند، گفت: «من ذاتا فرد سیاسی نیستم اما فکر نمی‌کنم نقض آزادی‌های اولیه انسان، یعنی آزادی بیان و کسب اطلاعات، کار درستی باشد.» به گفته او، «با این کار، مردم از واقعیت دورتر خواهند شد.»
رویترز با شش برنامه‌نویس که در حال آماده شدن برای مسدودسازی سخت‌تر VPNها در روسیه هستند، گفتگو کرد. برخی از آنها از تکنیک‌هایی استفاده می‌کنند که هکرهای چینی برای فرار از «دیوار آتش بزرگ» به کار می‌برند.
بسیاری از برنامه‌نویسان، اکنون به دلیل نگرانی‌های ناشی از ایمنی، در قالب‌های زیر، خارج از کشور کار می‌کنند: هماهنگی در چت‌های گروهی، در هکتون‌های مجازی (virtual hackathons) و در پلتفرم‌های توسعه وب مشترک.
تعدادی از آنها مکان خود را به رویترز فاش نکردند و برخی دیگر، درخواست کردند با نام کوچک به آنها اشاره شود تا آزادانه صحبت کنند. گفتنی است هکتون، برنامه‌ای است که در آن عده‌ای دور هم جمع شده و تا جای ممکن هک می‌کنند. نام آن از ترکیب هک و ماراتون ساخته شده است. در اینجا هک، بار معنایی منفی ندارد و به مفهوم سماجت روی یک موضوع برای درک جزییات است.
رگولاتور اینترنتی روسیه،Roskomnadzor، وب‌سایت‌های رسانه‌های مخالف را در لیست سیاه قرار داده و چندین پلتفرم رسانه‌های اجتماعی خارجی را با بیان اینکه بخشی از جنگ اطلاعاتی غرب پس از حمله روسیه به اوکراین در فوریه 2022 به راه انداخته‌اند، ممنوع کرده است. کرملین برخی اخبار غربی و رسانه‌های اجتماعی را به تبلیغات منفی برای ایجاد اختلاف در روسیه و سرنگونی دولت متهم می‌کند.
در این زمینه، VPNها یک «تونل» رمزگذاری‌شده ایجاد می‌کنند که از طریق آن، یک دستگاه می‌تواند به اینترنت دسترسی داشته باشد و داده‌های حساس مانند موقعیت مکانی شخص یا آنچه را که به صورت آنلاین مشاهده می‌کند، پنهان کند. تقاضا برای چنین خدماتی در روسیه، پس از حمله مسکو به اوکراین، میلیون‌ها نفر را به سمت جستجوی اطلاعات مستقل، سوق داده است.
تخمین زده می‌شود در سال 2022، تعداد 33.5 میلیون نفر، VPN را در روسیه دانلود کرده‌اند. این رقم در مقایسه با 12.6 میلیون نفر در سال قبل، طبق یک شاخص جهانی، بیانگر اتفاق جدیدی است.
برخی برنامه‌نویسان در حال آماده شدن برای عصر آینده هستند تا پس از آنکه ولادیمیر پوتین، رئیس جمهور روسیه، با پیروزی قاطع در انتخابات ماه گذشته، بار دیگر تا سال 2030 بر کرسی ریاست جمهوری بنشیند، آماده شوند.
قانونگذاران طرفدار کرملین می‌خواهند دسترسی به اینترنت را به عنوان بخشی از مبارزه گسترده‌تر برای محافظت از آنچه پوتین به عنوان «ارزش‌های سنتی» روسیه از آن یاد می‌کند، یعنی خانواده، ملت و ایمان مسیحی ارتدکس، محدود کنند.
دیمیتری پسکوف، سخنگوی کرملین، درباره موضع دولت نسبت به استفاده از VPNها گفت که از هیچ‌گونه تحریم برنامه‌ریزی‌شده آگاه نیست. او خاطرنشان کرد: «رگولاتور اینترنتی روسیه تلاش می‌کند تا برخی از خدمات وی‌پی‌ان را مسدود کند و این تلاش‌ها به منظور کاهش احتمال دور زدن مسدودسازی‌ها ادامه خواهد یافت.»
به نقل از رسانه دولتی، اوگنی زایتسف، رئیس بخش کنترل و نظارت بر ارتباطات الکترونیکی، رگولاتور روسی حدود 150 وی‌پی‌ان محبوب را مسدود کرده است. رگولاتور اینترنتی روسیه به درخواست اظهارنظر درباره این موضوع پاسخ نداد اما مدتهاست قصد دارد خدمات VPN را به طور کلی حذف کند.
- نشانه‌های تشدید محدودیت‌ها
در اینجا، نشانه‌های برای افزایش سرکوب اینترنتی دیده می‌شود. زایتسف اعلام کرد ماه گذشته، روسیه تبلیغات VPNهایی را که به صراحت برای دسترسی به «محتوای مسدودشده یا غیرقانونی» استفاده می‌شدند، ممنوع کرده است. در این رابطه، رگولاتور روسی، تاکنون حدود 700 صفحه وب که «تبلیغات» مربوط به وی‌پی‌ان را پخش می‌کنند، مسدود کرده است.
یک ارائه‌دهنده VPN روسی و نیز یک سازمان جامعه مدنی که به گروه‌های حقوق بشری کمک می‌کند تا به وی‌پی‌ان دسترسی پیدا کنند، به رویترز گفته‌اند که مشتریان آنها، یک سال پیش مشکلاتی را درباره خدماتی که قبلا به خوبی کار می‌کردند، گزارش کرده‌اند. هر دو منبع تقاضا کردند ناشناس بمانند، زیرا آنها هنوز در روسیه کارمندان یا افشاگرانی دارند.
بسیاری از روس‌ها از VPN برای دسترسی به سایت‌های رسانه‌های اجتماعی ایالات متحده مانند فیس‌بوک و اینستاگرام، که هر دو متعلق به پلتفرم متا هستند، استفاده می‌کنند و برای ارسال عکس‌های آنلاین، حفظ ارتباط با دوستان و خانواده در داخل و خارج از کشور، از آن بهره می‌برند.
روسیه در سال 2022، پس از اینکه متا به طور موقت به کاربران اوکراینی، اجازه ارسال پیام‌هایی در مخالفت با تهاجم، مانند «مرگ بر مهاجمان روسی» را داد، این شرکت را یک «سازمان افراطی» نامید اما متا از سیاست‌های محتوایی خود دفاع کرده است.
در حالی که تقریبا تمام رسانه‌های مستقل روسی‌زبان، مسدود هستند، سایت‌های خبری غربی مسدود نیستند. ایرینا بوروگان، کارشناس ارشد غیرمقیم در مرکز تحلیل سیاست اروپا (CEPA)، که کتابی درباره سانسور دیجیتال روسی تالیف کرده، گفت که تعداد کمی از روس‌ها به سایر زبان‌های اروپایی صحبت می‌کنند و نیازی به محدودسازی چنین محتوایی نیست. به گفته وی، اکثریت افرادی که فقط روسی صحبت می‌کنند و VPN ندارند، قادرند به اخبار کنترل‌شده توسط کرملین دسترسی داشته باشند.
- فریب سانسورچیان
اکنون چندین برنامه‌نویس در حال ساخت ابزارهای ضدسانسور توسعه‌یافته در چین و ایالات متحده هستند تا از رگولاتور اینترنتی روسیه سبقت بگیرند. یکی از توسعه‌دهندگان، که فقط با نام کوچکش، Evgeniy، ظاهر شده بود، نسخه ساده‌شده از ابزار دور زدن چینی را توسعه داده است. برنامه او، ترافیک وب را از طریق فرایند پیچیده که ترافیک کاربران Roskomnadzor را پنهان می‌کند، به یک سرور اجاره‌ا‌‌ی در خارج از کشور هدایت می‌کند.
او اعلام کرد حداکثر 20 نفر در یک زمان می‌توانند به راحتی یک سرور مجازی را به اشتراک بگذارند و کاربران قادرند آن را ماهانه با چند دلار اجاره کنند. به گفته این برنامه‌نویس 38 ساله: «ما این برنامه را روی دو سرور آزمایش کردیم و هیچ مشکل بزرگی در طول مسدود کردن روسیه مشاهده نکردیم.» این سرویس، هنوز به صورت تجاری در دسترس نیست.
بیشتر کار برنامه‌نویسان، حول تقویت آنچه «پروتکل‌ها» نامیده می‌شود و یا درباره مجموعه قوانینی است که نحوه انتقال داده‌ها از لپ‌تاپ یا تلفن هوشمند کاربر به سرور VPN را کنترل می‌کند. او گفت که نمونه اولیه VPN برنده جایزه، رودکوفسکی، کاربران را بین دو پروتکل در صورت مسدود شدن یکی از آنها سوئیچ می‌کند و اساسا مسدودسازی‌ها را در حال حرکت، تشخیص می‌دهد.
ویتالی ولاسنکو، برنامه‌نویس 37 ساله نیز سیستم مشابهی طراحی کرده است. این سیستم، توسط ده‌ها کاربر اینترنتی کار می‌کند و دیگران برنامه وی را که آن را «سنسور» می‌نامد، روی لپ‌تاپ‌ها یا ریزپردازنده‌های ارزان‌قیمت نصب می‌کنند. سپس این «سنسورها» با انواع مختلفی از پروتکل‌ها ارتباط برقرار می‌کنند؛ به طوری که اگر یکی مسدود شد، سایرین برای استفاده در دسترس باشند. هرچه افراد بیشتری «سنسور» را دانلود کنند، سیستم قوی‌تر می‌شود.
ولاسنکو در ژوئن 2022 از شهر نووسیبیرسک سیبری به تایلند نقل مکان کرد؛ جایی که او داوطلبانه برای رهبر سابق اپوزیسیون روسیه، الکسی ناوالنی، کار کرده بود.
ولاسنکو پروژه «سنسورها» را سال گذشته در همان هکتون آنلاینی که رودکوفسکی اخیرا در آن شرکت کرده بود، توسعه داد.
این هکتون که Demhack نام دارد، به شرکت‌کنندگان سه روز فرصت می‌دهد تا مجموعه‌ای از چالش‌های مربوط به مسائل آزادی اینترنت را حل کنند.
رودکوفسکی برای طراحی VPN ویژه تلفن‌های همراه برنده شد. ولاسنکو می‌گوید برای مبارزه با افزایش سانسور به همکاری‌های بیشتر نیاز است.
در حال حاضر، روش‌های رگولاتور اینترنتی روسیه، بسیار تکنولوژیک‌تر شده‌اند و وجود هکتون‌ها برای یافتن راه‌حل، موردنیاز است، زیرا نصب ساده برخی از VPN-clientها جواب نمی‌دهد.
- اشتراک‌گذاری کد برای فایده بیشتر
اکنون یکی از بزرگ‌ترین سرویس‌های رایگان VPN روسیه 200 تا 250 هزار کاربر فعال دارد که حداقل دو سوم آنها در داخل روسیه هستند و در تلاش است تا این همکاری را تقویت کند.
این سرویس یک برنامه متن باز است؛ به این معنا که هرکس می‌تواند کد کامپیوتر خود را برای ساخت پروژه‌های خود، کپی و تغییر دهد.
در این رابطه، مازای بانزایف، اپراتور گفت: «من از رشد این پروژه شوکه شده‌ام. صدها متخصص و توسعه‌دهنده فناوری اطلاعات دور ما جمع شدند.»
در یک چت گروهی در برنامه تلگرام، بیش از 400 برنامه‌نویس، روزانه ده‌ها پیام را مبادله می‌کنند و خطوط کد کپی‌شده از فناوری مذکور را برای آزمایش ایده‌های جدید و عیب‌یابی، در صورت بروز مشکلات به اشتراک می‌گذارند.
«دوستان چرا سرعت ورودی این‌قدر پایین است؟» یکی از برنامه‌نویسان با این پیام، در ماه مارس در چت گروهی از وی درخواست کمک کرد. یکی دیگر به دنبال کمک برای پیکربندی یک نوع پروتکل بر روی تلفن خود، مبادله پیام‌ها و خطوط کد به مدت بیش از یک ساعت با یک عضو در حال چت بود تا زمانی که این دو، مشکل را حل کنند.
در همین حال یک تیم دیگر به طور شبانه‌روزی در حال کار برای توسعه پروتکل خود است و ترافیک VPN را پنهان می‌کند اما سانسورگران به این فکر می‌کنند که کاربران به طور معمول در حال گشت و گذار در وب هستند.
بانزایف خاطرنشان کرد: «این بازی موش و گربه با VPNها منجر به این می‌شود که رگولاتورها بخواهند ارتباط با دنیای خارج را به هر قیمتی محدود کنند.»
بانزایف، همچنین مدل رفتاری چین و ایران را زیرنظر دارد. او بر این باور است که مسکو فقط مسئله زمان دارد.
او گفت: «ما منتظر نمی‌مانیم، بلکه شروع به توسعه پروتکل‌های VPN جدید کرده‌ایم که در این شرایط جدید، پایدار خواهند بود.»
در چین، دولت از ارتش سانسورکنندگان انسانی برای حذف محتوای ضدکمونیستی استفاده می‌کند و از هوش مصنوعی برای نظارت بر آنچه مردم به صورت آنلاین مشاهده می‌کنند، بهره می‌برد.
کارشناسان می‌گویند کشورهای غربی، محدودیت‌های نسبتا کمی برای دسترسی به اینترنت دارند، در حالی که برخی از دولت‌ها به طور فزاینده درباره مسائل مرتبط از جمله حریم خصوصی، امنیت داده‌ها و حاکمیت داده نگران هستند.
ایالات متحده، اخیرا قانونی را تصویب کرد تا مالک چینی تیک‌تاک را مجبور کند علاوه بر نگرانی از دسترسی احتمالی چین به داده‌های آمریکایی‌ها، دارایی خود را در ایالات متحده بفروشد یا در آنجا با ممنوعیت مواجه شود.
اندرو سالیوان، رئیس انجمن اینترنت، یک گروه مدافع آمریکایی که آزادی‌های آنلاین را ترویج می‌کند، می‌گوید که برخلاف چین، روسیه زمانی که برای اولین بار معماری اینترنت خود را در دهه 1990 ساخت، محدودیت‌هایی اعمال نکرد.
سالیوان گفت: «روسیه سابقه اتصال بسیار خوبی دارد. تماشای تضعیف آن توسط کرملین، بسیار دردناک بود.»
- خطرات برای روسیه
شش کارشناس می‌گویند تلاش‌های مسکو برای ممنوعیت تمام VPNها، می‌تواند به سایر خدمات اینترنتی، مانند وب‌سایت‌های دولتی برای پرداخت مالیات یا سرویس‌های بانکداری آنلاین، حداقل به طور موقت، آسیب برساند.
بوروگان از مرکز تحلیل سیاست اروپا گفت: «اینترنت برای اینکه فیلتر شود و به بخش‌های مستقل تقسیم شود، اختراع نشده است. پس وقتی می‌خواهید چیزی را ممنوع یا آدرس‌های IP را مسدود کنید، بدین معناست که می‌توانید کل سیستم را مختل کنید.»
برخلاف ایران، روسیه علی‌رغم تحریم‌های کنونی غرب، ارتباطات قوی با اقتصاد جهانی را حفظ می‌کند. در این شرایط، مختل کردن سیستم، به طور بالقوه، خدمات آنلاین حیاتی را خطرناک می‌سازد.
سالیوان از انجمن اینترنت گفت: مسدودسازی به صورت تهاجمی می‌تواند منجر به قطعی بیشتر اینترنت شود که در ماه‌های اخیر چندین مورد در روسیه وجود داشته است.
او ادامه داد: «روسیه، در صورتی که این نوع تخریب اینترنت به معنای جلوگیری از دسترسی افراد به اطلاعات خاص باشد، مایل به تحمل این وضعیت شده است.»
برخی حامیان آزادی اینترنت بر این باورند توسعه‌دهندگان باید فراتر از VPN فکر کنند و ابزارهای دیگری مانند پیام‌رسان‌های رمزگذاری‌شده یا مرورگرهای وب را برای فرار از سانسور بسازند.
به گفته ناتالیا کراپیوا، مشاور حقوقی فنی در Access Now، که یک سازمان غیرانتفاعی حقوق دیجیتال جهانی است: «راه‌حل گلوله طلایی برای همه‌چیز وجود نخواهد داشت و ما باید بلندمدت فکر کنیم.»
